Voorwoord

Het is verheugend, dat de Kerken gedurende de laatste decennia naar vele zijden in gesprek zijn: onderling, met Israël, met de andere godsdiensten, met het Marxisme. Onder de gesprekspartners ontbreken evenwel nog steeds de christelijke geloofsgemeenschappen aan de rand van het kerkelijk leven. Deze gemeenschappen worden vaak aangeduid als 'sekten'. Is dit woord zelf al allesbehalve duidelijk, de laatste jaren is er een verschuiving in de betekenis opgetreden. Tegenwoordig duidt men er veelal groeperingen mee aan als de Verenigingskerk (de 'sekte van Moon'), de volgelingen van de Bhagwan Shree Rajneesh, Hare Krishna, tot en met The People's Temple, de 'sekte' van Jim Jones, bekend vanwege de massale zelfmoord op 18 november 1978.
Dit gebruik heeft het woord 'sekte' nog meer belast dan het al was. Daarom vermijd ik het voorlopig en introduceer dit proefschrift liever als een studie over een groep geloofsgemeenschappen, die leven aan de rand van de traditionele kerkgenootschappen en die in belangrijke mate deelhebben aan hetzelfde geloofsgoed.
Deze gemeenschappen zijn slechts oppervlakkig bekend. Reeds in 1953 gaf dr. F. Boerwinkel een aanzet tot beter wederzijds begrip in zijn baanbrekende studie Kerk en Secte..
Het goede onthaal, dat zijn boek vond, resulteerde helaas niet in een dieper gaande belangstelling, laat staan in de door hem zo begeerde dialoog. Eén van de drijfveren tot mijn studie was zeker de wil om enkele stappen verder te zetten op de weg, die mijn vroegere leermeester Boerwinkel gewezen heeft.

De gemeenschappen, die het onderwerp zijn van deze dissertatie, kunnen samengevat worden onder de naam 'Apostolischen'. Wat dit inhoudt, moge uit het boek zelf blijken. Hier zou ik alleen willen zeggen, dat aan hen mij duidelijk geworden is, hoe moeizaam het kan zijn in gesprek te komen juist met die groepen, die wat afkomst betreft, tot onze eigen familie behoren. Bij zeker de helft van de beschreven geloofsgemeenschappen was de medewerking om tot een goede oordeelsvorming te komen, uiterst gering. Vaak had ik meer het gevoel binnen te dringen in geheime genootschappen, dan als mede-christen contact te zoeken met broeders uit een andere stroom van de gemeenschappelijke traditie. Het verwerven van materiaal en het verkrijgen van de meest voor de hand liggende informatie is dan ook vaak bijzonder moeilijk geweest. Een gegeven, waarover degenen, die in de vorige eeuw de Apostolischen bestudeerden, zich reeds beklaagden.

Het is daarom met grote dankbaarheid, dat ik de namen noem van enkele personen, zonder wier hulp het mij nauwelijks mogelijk geweest zou zijn deze studie zelfs maar te beginnen.
De eerste is die van wijlen de heer A.C. Laagwater te Ede. Hij was nog verzegeld door apostel Schwartz, maar sloot zich later aan bij de Katholiek Apostolische Kerk. Hij stelde mij in staat enkele van de belangrijkste werken uit beide geloofsgemeenschappen te bestuderen. Na zijn overlijden stond zijn weduwe, mevrouw J. Laagwater-Rubens, mij zijn boeken, voor zover die op het Apostolische Werk betrekking hebben, in onbeperkte bruikleen af. Ook aan haar ben ik daarom veel dank verschuldigd.
Verder noem ik graag de heer C. Versteeg te Utrecht, in wiens leven een heel stuk Nieuw-Apostolische geschiedenis zijn sporen heeft getrokken. Met zijn uitvoerige documentatie, vooral over de periode van na 1950, heeft hij mij ver op weg geholpen.
Eenmaal op weg, kwam ik steeds meer mensen tegen, die mij inlichtingen en materiaal verschaften. Eerst tegen het einde van mijn speurtocht ontmoette ik de heer A. Korff R.A. zoon van een apostel in de Hersteld Apostolische Zendingkerk en oud-secretaris van de Rijksuniversiteit te Utrecht. Hij stelde mij zeer exclusief materiaal ter beschikking, dat mij aan het begin van deze studie nog meer welkom geweest zou zijn dan het mij later niettemin was.
Ik hoop, dat de velen, die mij geholpen hebben, het feit, dat ik niet meer namen noem, niet zullen zien als gebrek aan erkentelijkheid.
Gesprekken heb ik gevoerd met vele ambtsdragers en leden van verschillende Apostolische geloofsgemeenschappen. Ook weer terwille van de beknoptheid, noem ik alleen de apostelen onder hen. Dat waren C. Boermeester, D.W. Ossebaar, G. Pos, H.F. Rijnders en wijlen J. Schaap.

Mede dank zij hun medewerking is het gelukt veel gegevens bijeen te brengen, te bestuderen en te ordenen. Echt archiefmateriaal is mij toch slechts in relatief beperkte mate onder ogen gekomen. Mochten vanwege dit gebrek onvolledigheden of onjuistheden in mijn weergave worden aangetroffen, dan ben ik graag tot aanvulling en correctie bereid. Mits men mij aan de hand van de betreffende stukken van de noodzaak daarvan kan overtuigen..
Vrijwel alle geschriften, die de Apostolischen hebben uitgegeven en nog uitgeven, zijn uitsluitend bestemd voor interne circulatie. Omdat daardoor de literatuur van de Apostolischen buiten het bereik van de meeste lezers zal blijven, achtte ik het mijn plicht uitgebreid te citeren, om de bronnen zelf zoveel mogelijk hun eigen woord te laten spreken. Om de gang van mijn betoog niet al te zeer te belasten, heb ik een deel van de citaten ondergebracht bij de noten. Van enkele van de belangrijkste werken heb ik beknopte referaten gegeven.

Mijn eerste doel was dus om uit de bronnen een zo betrouwbaar mogelijk beeld te geven van wat de Apostolischen zijn en wat zij geloven. De enkele kritische opmerkingen, die in deze weergave zijn opgenomen, zijn bedoeld om aan te geven: hier gaan onze wegen uiteen. Ook in het kritische gedeelte van mijn boek heb ik niet 'op alle apostolische slakken kerkelijk zout' willen leggen, maar heb ik mij beperkt tot het oefenen van fundamentele kritiek vanuit twee invalshoeken, van waaruit (naar mij voorkomt) de onhoudbaarheid, niet van enkele leerstukken, maar van hun uitgangspunten het duidelijkst is aan te tonen. Ik heb er behoefte aan uit te spreken, dat het oefenen van deze kritiek mij een pijnlijke plicht is geweest. Met vele Apostolischen heb ik momenten van diepe geloofsverbondenheid beleefd. Daarom hoop ik van harte, dat zij mijn kritiek niet zullen ervaren als een aanval, maar als een uitdaging tot een echte dialoog. En die kan alleen tot stand komen in volstrekte eerlijkheid jegens elkaar.
Behalve wat betreft de omvang van de kritiek, heb ik nóg een aanzienlijke beperking in acht genomen. Ik heb mij n.l. onthouden van sociologische en psychologische beschouwingen. Uiteraard ben ik mij ervan bewust, dat een godsdienstige gemeenschap meer is dan haar geschiedenis en haar dogmatiek. Drie redenen heb ik om mij niettemin tot deze beide aspecten te beperken. Ten eerste: het materiaal, dat voor bestudering beschikbaar is, is totaal onvoldoende om over de sociologische en psychologische achtergronden meer dan anekdotische informatie te verschaffen. Ten tweede: mocht meer materiaal beschikbaar komen, dan is het de taak van vaklieden op dit terrein om het op wetenschappelijk verantwoorde wijze te ordenen en te interpreteren. Een theoloog, die zich hieraan waagt, zou zijn competentie te buiten gaan. De derde reden is een principiële: wanneer een groep mensen zich presenteert als een godsdienstige gemeenschap, die zich op godsdienstige gronden van andere onderscheidt, dan zal men hun godsdienstige motieven het eerst en voluit tot hun recht moeten laten komen. Het gevaar is niet denkbeeldig, dat het aanvoeren van sociologische en psychologische motieven, vooral wanneer dit niet voldoende oordeelkundig geschiedt, de suggestie wekt, dat dáár de werkelijke achtergronden bloot komen.

Enkele personen heb ik reeds met dankbaarheid genoemd. Het is mij een vreugde hierin nog anderen te betrekken.
De dank aan mijn vrouw, die heel deze onderneming als een spannend avontuur heeft meebeleefd, laat zich in een voorwoord niet tot uitdrukking brengen. Voor mijn kinderen hoop ik, dat ze aan dit boek (al was het maar uit het feit, dat het er gekomen is) zullen aflezen, dat het mogelijk is om tegelijkertijd kritisch te zijn tegenover, en oprecht open voor de mening van anderen.
De fundamenten van deze studie zijn al gelegd door de docenten van 'Kerk en Wereld' te Driebergen. De hoogleraren en docenten van de Subfaculteit der Pedagogiek en van de Theologische Faculteit aan de Rijksuniversiteit te Groningen droegen er in belangrijke mate aan bij, dat ik in staat was, daarop verder te bouwen. Hen allen wil ik graag in mijn dank betrekken.
Eveneens het bestuur van de Stichting 'Aanpakken'; de uitgave van deze dissertatie is mij mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage uit dit fonds.
Tenslotte wil ik mijn dankbaarheid uitspreken jegens de hoogleraren van de Faculteit der Godgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, die betrokken zijn geweest bij de voorbereiding van dit proefschrift. Als meelezers waren dat prof. dr O.J. de Jong en prof. dr J.M. Hasselaar. Hun kritische opmerkingen stimuleerden mij om enkele onderwerpen nader te bestuderen en ik ben er zeker van, dat dit de kwaliteit van deze studie ten goede is gekomen. Mijn promotor, prof. dr. A.J. Bronkhorst, heeft mij van het begin tot het eind terzijde gestaan met zijn grote geleerdheid en warme belangstelling. De acribie, waarmee hij de manuscripten in hun verschillende stadia heeft doorgeploegd, maakte mij het schrijven van dit proefschrift (wat gebeurde naast een volledige werkkring) er bepaald niet gemakkelijker op. Maar juist daarmee heeft hij mij geholpen om de taak, die ik mijzelf gesteld had, te volbrengen op een wijze, waarop ikzelf met voldoening kan terugzien en waarmee ik hoop, dat de zaak, waaraan deze studie dienstbaar wil zijn, ook werkelijk gediend is.

11

I - HISTORISCH GEDEELTE

Hoofdstuk 1. Tijdsbeeld

1. EUROPA NA 1800
Historisch gezien wordt het ontstaan van het Apostolische Werk begrijpelijk tegen de achtergrond van twee verschijnselen. Het eerste is de verdeeldheid van de Kerk van Christus; het tweede de geestelijke crisis, teweeggebracht door de Franse Revolutie. Tussen beide verschijnselen bestaat er aan het begin van de vorige eeuw een innige samenhang.
Eén van de gevolgen van de Franse Revolutie was de scheiding van kerk en staat in grote delen van Europa. Hierdoor kregen groepen, die tot nu toe een marginaal bestaan geleid hadden, dezelfde burgerlijke rechten als de tot dusver geprivilegieerde kerkgenootschappen. Zij konden in de openbaarheid treden en in vrijheid hun aanhang vergroten. Innerlijke spanningen en afwijkende denkbeelden konden zich manifesteren in de vorming van nieuwe kerkelijke of kerkachtige gemeenschappen.
De in de Déclaration des droits de l'homme et du citoyen van 26 augustus 1789 geëiste godsdienstvrijheid werd door de Revolutie geëffectueerd, waardoor een eind kwam aan de bevoorrechte positie van de Rooms-Katholieke Kerk in Frankrijk. In het concordaat, dat de consul Bonaparte in 1801 sloot met het Vaticaan, werd niet méér verklaard, dan dat het Katholieke geloof de godsdienst was van de meerderheid der Fransen. In de Bataafse Republiek en het Koninkrijk Holland werd een eind gemaakt aan de (overigens betrekkelijke) achteruitzetting van Rooms-Katholieken en van andere protestanten dan de Hervormden.
In Duitsland werden door de napoleontische herverdelingen de geestelijke vorstendommen geseculariseerd en in grotere staatkundige verbanden ondergebracht, die dan bevolkt waren door burgers van uiteenlopende kerkelijke achtergrond.
In Engeland werd de Test Act van 1673, waarin het bekleden van openbare ambten gebonden werd aan de viering van het heilig avondmaal in de Anglicaanse Kerk, steeds meer gevoeld als een anachronisme, hoewel het nog tot 1828 duurde voor zij werd ingetrokken.

De sterk vergrote regionale en internationale mobiliteit bracht mee, dat men zich de onderlinge verschillen in geloof zeer goed bewust werd.
Het meest verontrustende in de Franse Revolutie was voor velen, dat voor het eerst in Europa atheïstische denkbeelden openlijk beleden en verkondigd konden worden. De rechten van het individu en de vorm van de staat werden omschreven zonder zelfs de fictie van een 'droit divin' daaraan te verbinden. 'Het kan niemand onbekend zijn hoevelen het christelijke geloof om zijns wil haten; hoevelen nog meer het met vereende krachten aanvallen, omdat het een bolwerk is van alle regeering en openbare orde [1]' (vgl hfdst 3.3).

Natuurlijk was de Revolutie niet alleen oorzaak, maar ook gevolg van veel ontreddering. De 'scientific revolution' van de 17e eeuw en de demografische - van de 18e hadden de industriële en politieke revolutie voorbereid [2]. In heel West-Europa had de overbevolking van het platteland duizenden naar de steden gedreven, waar een talrijk proletariaat ontstond van maatschappelijk en geestelijk ontredderden. Vooral in Engeland werd het urbanisatieproces al vroeg versneld door de opkomende industrialisatie. Frankrijk volgde na 1820 [3]. Algemeen was het besef te staan aan het eind van een tijdperk, met alle onzekerheid, hoop en angst, die dit besef opriep. Kenmerkend is de uitspraak van Goethe, toen hij na de mislukte kanonnade van Valmy de teleurgestelde Pruisische officieren bemoedigde met de woorden: 'Von hier und heute geht eine neue Epoche der Weltgeschichte aus, und ihr könnt sagen: ihr seid dabei gewesen!' Dat was op 20 september 1792, de dag dat in Frankrijk de monarchie ineenstortte. Maar niet iedereen deelde dat optimistische vertrouwen in een nieuwe periode van de wereldgeschiedenis.

Vanuit een lange traditie in heel Europa is het begrijpelijk, dat er velen waren, die geïnspireerd door de Openbaring van Johannes en de nawerking van de gedachten van Joachim van Fiore, meer recentelijk door het werk van J.A. Bengel, niet alleen het einde van een tijdperk vermoedden, maar zelfs de voleinding van de geschiedenis door de wederkomst van Christus zagen aanbreken. Messiaanse weeën waren in overvloed aan te wijzen. Hongersnoden en pestilentiën, oorlogen en geruchten van oorlogen, maar vooral geloofsafval, drongen zich in die geteisterde tijd op als onmiskenbare 'tekenen der tijden'. Na Mohammed, Frederik II of de paus, had men nu in Napoleon zijn Antichrist.
Tegen deze historische achtergronden klonk de boodschap van een twaalftal mannen, die zich geroepen wisten tot Christus' apostelen van de eindtijd, een boodschap aan de hoofden der Kerk en der Christenheid: 'Reeds wordt het laatste klokgelui van de uitvaart dezer wereld vernomen [4]'.

2 ENGELAND, DE BAKERMAT

Hoewel, in tegenstelling tot veel andere Europese landen, de Revolutie niet oversloeg naar Engeland, is het duidelijk, dat het besef van crisis, opgeroepen door de omwenteling en haar nasleep, ook daar wel degelijk gevoeld werd. En dat met reden. Een aantal factoren, die in Frankrijk tot de Revolutie leidden, waren in in het land allang en hevig aan het werk. Met name zijn te noemen: de politieke druk van het grootgrondbezit, de urbanisatie en de industrialisatie. Wat deze laatste factor betreft, lag Engeland decennia voor op de meest ontwikkelde landen van het continent. Evenals elders was in Groot-Brittannië de macht in handen van de grote landeigenaars. Vertegenwoordiging in het parlement was gebaseerd op de hoeveelheid land, waarover de heer of de borough beschikte. Deze 'squirearchy' duurde ongebroken tot 1832 [5]. In dat jaar bracht de Reform Bill het kiesrecht aan een aantal industriële districten, die tot dan toe niet of nauwelijks in het parlement vertegenwoordigd waren. Deze Reform Bill betekende echter meer een herverdeling van de stemmen dan uitbreiding van het stemrecht. Het aantal stemgerechtigden steeg van ca. 500.000 tot ca. 813.000. Dit betekent, dat 1 op de 8 meerderjarige mannen nu stemrecht had [6]. Niettemin werd deze verschuiving door velen gevoeld als een bedenkelijk symptoom van de goddeloze democratie, die de macht toekende aan het volk en deze niet beschouwde als van God gegeven. Immers, de oude agrarische maatschappijstructuur, die zo lang een redelijke stabiliteit had gewaarborgd; die als het ware door de natuur zelve werd aangereikt, werd ervaren als de door God gewilde orde, dus elke inbreuk daarop als opstand tegen de Schepper.
Ook binnen die agrarische maatschappij waren opstanden voorgekomen, ook in Groot-Brittannië. Deze hadden echter steeds beperkte doelen en beoogden toepassing van in het verleden verankerde rechten binnen een wederzijds erkend kader. Maar de verstedelijking en de industrialisatie brachten een proletariaat voort, dat niet alleen arm was (dat was het overgrote deel van de boerenbevolking ook), maar dat ook geen enkel recht had, waarvoor het kon opkomen. Zij hadden inderdaad niets te verliezen dan hun ketenen. Stearns, in zijn boek European Society in Upheaval, wijst er voortdurend op, dat juist deze ontredderden de strijd ontketenden tegen heel de bestaande maatschappelijke orde. Merkwaardigerwijs waren hierin hun medestanders (en in enkele gevallen zelfs hun wegwijzers, denk aan Robert Owen en Friedrich Engels) de nieuwe industriebaronnen. Ook hun aspiraties pasten niet in de bestaande kaders. Hun politieke zeggenschap stond nog in geen verhouding tot hun bijdrage in het economische en maatschappelijke leven.

Tegen deze aanval van twee zijden leek maar één verweer mogelijk: verbeten vasthouden aan de oude structuur, verzet tegen alle democratiserings- en emancipatietendensen.
Deze tendensen waren zelfs aan te wijzen binnen de gevestigde Kerken van Engeland en Schotland. Beide delen van Groot-Brittannië kenden een hechte eenheid van kerk en staat. In Engeland werd deze vervlochtenheid aangevochten, zowel door de oude Dissenters als door nieuwe stromingen: de Anglo-Katholieken, die hun katholiserende idealen slechts konden verwezenlijken wanneer de staatsinvloed op de kerk werd teruggedrongen; de Evangelical Party, waarin de grenzen tussen de leden van de staatskerk en die van de andere protestantse groeperingen vervaagden; de Broad Church, waarin meer sociaal en liberaal gezinde stemmen opgingen. Dit alles doorbrak de verstarring, die sinds een halve eeuw het theologische en kerkelijke leven in Engeland beheerste. In Schotland leidde een opwekkingsbeweging - met sterk apocalyptische trekken - en een toenemend verzet tegen staatsinmenging in kerkelijke aangelegenheden tot het stichten van vrije kerken.
Toch namen de meeste godsdienstige Britten een uitgesproken conservatieve houding aan in vragen van politieke en maatschappelijke vernieuwing. Verzet tegen deze bedreigende vernieuwingen betekende: terug naar de door God gewilde orde! En wanneer deze terugkeer niet meer tot de menselijke mogelijkheden blijkt te horen, dan is nu zijn tijd gekomen. Want voor het oog, dat door de bestudering der profetieën gescherpt was, scheen het duidelijk, dat de revolutionaire denkbeelden niet anders konden dan de maat van Gods toorn vol maken. Stonden niet als duidelijke tekenen van afval en waarschuwing tegenover elkaar de nieuwe revoltes in vrijwel heel Europa (en die ook Groot-Brittannië op de rand van een revolutie brachten) en de hevige cholera-epidemie, die in deze zelfde dertiger jaren West-Europa en ook Engeland teisterde? De anti-goddelijke machten behaalden overwinning op overwinning, zelfs in de kerk. Maar het ingrijpen van God vond men evenzeer duidelijk herkenbaar. Een vloed van geschriften, geïnspireerd op de profetische en apocalyptische gedeelten van de Bijbel overstroomde Engeland en

17

confronteerde het met de aanzegging, dat het einde van deze bedeling nabij was [7]. De culminatie van afval en afgoderij was op handen, maar daarmee ook de vernietiging daarvan door de vestiging van Gods Rijk. Juist in deze tijd ontstaan dan ook de grote Adventistische stromingen, die zich hebben kunnen handhaven tot in onze tijd: in de Verenigde Staten het optreden van William Miller en zijn Adventisten, van Joseph Smith en zijn Heiligen der Laatste Dagen; Groot-Brittannië zag het optreden van John Darby met zijn Brethren en ook dat van de mannen van het Apostolische Werk. Deze laatsten zullen het onderwerp zijn van de eerste hoofdstukken van deze studie.

18

Hoofdstuk 2. De oorsprongen

1. DE ALBURY CONFERENCES

Edward Irving

De eerste naam, die in verband met het ontstaan van het Apostolische Werk genoemd moet worden is niet, zoals men zou vermoeden, Irving, maar die van Henry Drummond, schatrijk bankier te Londen en (voor de Tories) lid van het Lagerhuis. Vroom en vrijgevig, had hij al jong kapitalen beschikbaar gesteld voor zending en evangelisatie. In 1826 ontmoet hij de anglicaanse geestelijke Lewis Way, schrijver van o.a. een adventistisch boek 'Brieven van Basilius' en stuwende kracht achter de kort tevoren opgerichte London Society for Promoting Christianity among the Jews [8]. Way wijst Drummond op de spoedige wederkomst van Christus en op de rol van Israël daarbij. Omtrent beide ontwerpen heerst volgens hem in de kerken het kilste ongeloof. Rev. Way organiseert daarom in Londen bijeenkomsten van gelijkgezinden om te beraadslagen over mogelijkheden om hierin verandering te brengen. Drummond nodigt hem uit om met een klein, geselecteerd gezelschap in een rustiger omgeving zich te verdiepen in deze problemen. Hij biedt daartoe gastvrijheid aan op zijn landgoed te Albury, ongeveer 50 kilometer zuidwestelijk van Londen.
Eind november 1826 komen daar op uitnodiging van Drummond ongeveer dertig mannen bijeen; de helft leken, de andere helft predikanten van verschillende denominaties, maar allen mannen 'who were known to have preserved their faith in the above elements of the Jewish and Christian hope' [9].
Deze eerste z.g. Albury Conference duurde een volle week, van donderdag tot en met de volgende donderdag. Deze tijdsduur is, evenals de dagindeling, het patroon gebleven ook voor de volgende Conferences. Men begon om 8 uur met een gebedsdienst, waarna een van te voren aangezocht lid van de groep het thema van de dag inleidde. Om 9 uur ontbijt, waarna persoonlijke overweging en bestudering van het thema tot 11 uur. Direct daarna gebed en uitgebreide discussie, waarbij men zich uitsluitend op de Bijbel mocht beroepen. Deze zitting duurde vijf uur lang. 'When tired we refreshed ourselves by prayer'. Omstreeks 16 uur werd het middagmaal gebruikt, waarna men in meer ontspannen sfeer verder werkte tot 23 uur. De welbestede dag werd dan besloten met het zingen van een lied en met gebeden. De zittingen werden gepresideerd door de parochiegeestelijke van het dorp Albury, Hugh McNeile. De gastheer zelf fungeerde als notulist.
Hieronder volgt een korte samenvatting van de onderwerpen, die op deze Albury Conferences aan de orde kwamen.
1. De leer van de heilige Schriften over de 'tijden der heidenen' en over het einde van de tegenwoordige bedeling.
2. De bijbelse leer over de tegenwoordige en toekomstige toestand van de Joden; het herstel van de twee en de tien stammen van Israël.
3. De wederkomst van Christus.
4. Systematische ordening en chronologie der profetische geschriften en de opeenvolging van de gebeurtenissen, die samenhangen met de wederkomst van Christus.

19

Albury park

5. De tekenen der tijden.
Bij elk onderwerp werd gelet op de toestand van de Kerk en gevraagd naar haar houding en taak in deze tijd [ 10 ].
In november 1827, 1828 en 1829 werden de Albury Conferences voortgezet. Niet steeds waren dezelfde personen aanwezig, al bestond er wel een trouwe kern. Op de drie lijsten, die bekend zijn en die onderling enkele verschillen laten zien, worden in totaal 44 namen genoemd.
Van de predikanten behoorden 14 tot de Church of England, 4 waren Presbyteriaan, 2 Independentist, 1 Methodist, 1 Hernnhutter, van 4 geen opgave. Van de aanwezige leken wordt als maatschappelijke achtergrond gegeven: procureur, parlementslid, chirurg, admiraal, uitgever, hertog, directeur Jewish Asylum, zoon van een eerste minister, kunstenaar. Merkwaardig is, dat de genoemde Lewis Way niet voorkomt op de lijst van Drummond, wel op die in het boek van Miller, History and Doctrines [11]. Vier deelnemers zullen later apostelen zijn in de Katholiek Apostolische Kerk, t.w. W. Dow, H. Drummond, S. Perceval en J. Tudor. Anderen, onder wie McNeile, zullen verklaarde tegenstanders van het Werk worden.

Van de deelnemers moeten er nog twee met name genoemd worden. Ten eerste James Haldane Stewart, die in 1826 een brochure uitgaf Thoughts on the Importance of Special Prayer for General Outpouring of the Holy Spirit. Dit tractaat moet een zeer ruime verspreiding gevonden hebben in heel Groot-Brittannië; overal kwamen gebedskringen bijeen om een nieuwe uitstorting van de Geest af te smeken. Stewart zag deze uitstortingen evenwel niet in wonderwerken of tongentaal 'nor anything visionary or of enthousiastic nature'. Zijn invloed in de beginfase is groot geweest, maar bij het zich later ontwikkelende Apostolische Werk heeft hij zich niet aangesloten.
Ten tweede noemen we de predikant van de Schotse Kerk te Londen, Edward lrving, op wie wij nog zullen moeten terugkomen. Hij had de aandacht op zich gevestigd door verscheidene publikaties, waarin het naderende einde van deze bedeling werd aangekondigd, en door de toenemend apocalyptische toon van zijn predikaties, waarmee hij duizenden hoorders, waaronder velen uit de hoogste kringen naar zijn kerkdiensten trok. In 1827 gaf hij onder de titel The Coming of the Messiah in Glory and Majesty de vertaling uit van een Spaans boek, dat verschenen was op naam van een 'bekeerde Jood', Ben Ezra. Later bleek, dat het werk geschreven was door een Spaanse Jezuiet, pater Lacunza, die de schuilnaam had gebruikt om vervolging door de Inquisitie te ontgaan. In de voorrede tot deze vertaling (p. 179-203 van deze voorrede!) geeft Irving een beschrijving van de gang van zaken tijdens de Albury Conferences, waaraan het beeld, in bovenstaande regels getekend, mede is ontleend.

Een vrije weergave van de gesprekken en conclusies van de eerste vier Conferences is gegeven door H. Drummond, die immers notuleerde, onder de titel Dialogues on Prophecy, in drie delen. Hij somt in de voorrede tot deel 1 de punten op, die de conclusies in de vorm van een statement weergeven.
1. The present Christian Dispensation is not to pass insensibly into the Millennial state by gradual increase of preaching the Gospel; it is to be terminated by judgments,

20

Kerk interieur

ending in the destruction of this visible Church and polity, in the same manner as that in which the Jewish Dispensation has been terminated.
2. During the time that these judgments are falling upon Christianity the Jews will be restored to their own lands.
3. The judgments will fall principally, if not exclusively upon Christianity and will begin with that part of the Church of God which has been most highly favoured, and is therefore most deeply responsible.
4. The termination of these judgments is to be succeeded by that period of universal blessedness to all mankind, and even to beasts, which is commonly called the Millennium.
5. A great period of 1260 years commenced in the reign of Justinian and terminated at the French Revolution, and the vi als of the Apocalypse began to be poured out. Our blessed Lord will shortly appear, and therefore it is the duty of all who believe to press these conclusions on the attention of all men.
De vijfde Albury Conference werd vervroegd gehouden. In het voorjaar van 1830 hadden berichten Londen bereikt, dat in het Westen van Schotland een begin was geschonken van verhoring van de talrijke gebeden, die de afgelopen jaren waren opgezonden om nieuwe tekenen van werkzaamheid van de Heilige Geest. In deze berichten werd getuigd van wonderbaarlijke genezingen, profetieën en tongentaal. Om deze ontwikkeling te bespreken werd de Conference al in juli 1830 bijeengeroepen. Deze bijeenkomst duurde slechts drie dagen en van de besprekingen zijn geen verslagen beschikbaar. Ook is niet duidelijk of de Conference enige bemoeienis had met de uitzending van een kleine groep mensen naar Schotland om die geestesgaven te toetsen. Onder hen was in elk geval geen van de deelnemers. Wel werden de bevindingen van deze waarnemers gepubliceerd in The Morning Wateh, a Quaterly Journal of Prophecy and Theological Review. Dit blad was in maart 1829 opgericht en droeg de gedachten uit, die in Albury onderwerp waren geweest van de studies en beraadslagingen. De redactie berustte bij de reeds genoemde John Tudor, veel artikelen waren van de hand van Edward Irving.

2. PORT GLASGOW

(May 4, 1800 - February 27, 1872)

Zonder een, voor ons zichtbaar, verband met de ontmoetingen te Albury, vinden we een tweede wortel van het Apostolische Werk in Schotland. In de dertiger jaren van de vorige eeuw beleefde men daar een geestelijke opwekking. Een grote rol hierbij speelde de prediking van John Macleod Campbell, presbyteriaans predikant te Row. Met zijn aanhangers predikte hij tegen de Calvinistische uitverkiezingsleer. Gods liefde gaat uit tot alle mensen. Hij verweet de Calvinisten subjectivisme: hun geloof is de innerlijke zekerheid, dat Gods gerechtigheid in Christus hun is toegerekend. Aan de andere kant verweet hij de 'evangelicals', dat hun geloof bestond in het koesteren van vrome gedachten en gevoelens en in. het doen van vrome werken. Hiertegenover stelde Campbell het vertrouwen op de objectieve feiten van de goddelijke openbaring in Christus en in de Kerk. De Heilige Geest werkt niet alleen in de uitverkorenen en ook niet alleen in het innerlijk leven. De Geest werkt vooral in de bovennatuurlijke gaven, maar ook daarin niet onweerstaanbaar [12].

21

Catholic Apostolic Church Londen.

In 1831 werden Campbell en drie medestanders voor de General Assembly van de Church of Scotland gedaagd. De moderator, rev. dr. Barr, was een fel tegenstander van deze prediking. Als hun verdediger trad op Thomas Carlyle, advocaat te Edinburgh (niet te verwarren met zijn naamgenoot, de filosoof en geschiedschrijver, die overigens wel contact heeft gehad met enkele prominenten uit het begin van het Apostolische Werk, o.a. met Drummond en Irving). Uiteindelijk werden de Campbellieten veroordeeld wegens hun stelling, dat Christus letterlijk voor alle mensen gestorven is. Campbell zelf werd afgezet. Niettemin zette hij zijn werk krachtig voort, inclusief de bediening van de sacramenten. Bij het Apostolische Werk heeft hij zich, in tegenstelling tot Carlyle, nooit aangesloten.
De invloed van de prediking van Campbell en die van de oproep tot gebed, uitgegaan van Haldane Stewan, vinden wij verenigd bij de gebroeders George en James Macdona/d, eigenaars van een kleine scheepstimmerwerf te Port Glasgow aan de Clyde. Trouwe leden van de Schotse Kerk, hielden ze daarnaast in hun huis bidstonden 'of inordinate length and frequency and fervour'. Derde lid van dit gezin was hun zuster Margaret, die zeer ernstig ziek was. Op haar ziekbed kwam zij meer dan eens in geestvervoering en ontving hemelse ingevingen (van duidelijk 'campbelliaanse' inhoud). Haar broers meenden, dat dit de tekenen waren van haar naderend einde.
Er wordt vermeld (en in de latere literatuur steeds weer naverteld), dat haar broers op 14 april 1830, zoals gewoonlijk van de werf thuiskwamen voor de middagmaaltijd. Binnengekomen, worden ze door Margaret begroet met een zeer lange vermaning, die ze besluit met een gebed om ogenblikkelijke uitstorting van de Heilige Geest op James. Direct daarna zegt deze kalm: 'I have got it', zwijgt enkele ogenblikken, loopt dan op zijn zuster toe 'with a step and manner of most indescribabie majesty' en beveelt haar op te staan van haar ziekbed. Dan neemt hij haar hand en gedrieën gaan ze aan tafel om de maaltijd te gebruiken [13].
Diezelfde middag nog schreef James Macdonald een brief naar een zekere Mary Campbell, die woonde te Fernicarry aan de overkant van de Clyde. Na de dood van haar verloofde, met wie ze naar het zendingsveld zou gaan, kreeg zij tuberculose. Aan deze ziekte was haar zuster Isabella, die in wijde omtrek bijna als een heilige werd vereerd, te gronde gegaan. In zijn brief beval James in de naam van Jezus de doodzieke Mary om direct naar Port Glasgow over te steken. Nog tijdens het lezen van de brief voelde zij haar krachten terugkeren en onmiddellijk gaf ze gehoor aan dit bevel.
Na deze twee opzienbarende genezingen dromden scharen gelovigen en ongelovigen bijeen om getuige te zijn van de geestesuitingen, die zich ten huize van de Macdonalds bleven manifesteren, vooral in glossolalie en profetieën. Dagelijks werden samenkomsten gehouden, waarbij de gebroeders, bewust van hun zending, ertoe overgingen zelf het heilig avondmaal te bedienen.

Zoals ik in de vorige paragraaf vermeldde, bereikte het nieuws omtrent de wonderbaarlijke gebeurtenissen in Pon Glasgow ook de kring rond Albury. Men kwam tot de conclusie, dat de geestesuitingen in Schotland het verdienden ernstig onderzocht te worden. Een kleine groep venrok in augustus daarop naar Port Glasgow. Het waren de Londense advocaatJohn Bate Cardale met zijn vrouwen zuster; verder Edward Taplin,Roben Nonon en de artsen Ryerson en Thomson [ 14 ], allen

22

Catholic Apostolic Church Albury
Anglicanen, hoewel de laatste sinds kort overgegaan was naar de Schotse Gemeente te Londen, waarvan Irving voorganger was. Drie weken bleven ze in Schotland, waarna ze ten huize van Drummond verslag uitbrachten van hun bevindingen. Dit gebeurde in aanwezigheid van enkele Anglicaanse geestelijken en leken. Ook Irving was hierbij tegenwoordig. Hun getuigenis, dat in Schotland inderdaad de Heilige Geest werkzaam was, wekte een reactie van grote dankbaarheid en hoge verwachtingen, omdat God de vele en vurige gebeden verhoord had.

Ongeveer een jaar lang duurden de manifestaties in Port Glasgow voort. Ook anderen begonnen in tongen te spreken en te profeteren. Herhaaldelijk werd daarbij de roep gehoord: 'Geef ons apostelen! Geef ons apostelen!'. Toen later de dragers van het vernieuwde apostolaat er aanspraak op maakten, dat in hen God deze in de Geest geuite gebeden verhoord had, oordeelden de Macdonalds, dat er onvoldoende tekenen waren om de geldigheid van die aanspraken te erkennen. Evenmin als door het gezag van hun eigen predikant, wilden zij de Geest laten binden door dat van de nieuwe apostelen. Alleen Mary Campbell, die inmiddels getrouwd was met de jonge geestelijke William Rennie Caird, heeft een rol gespeeld in de beginfase van het Werk, mede omdat haar jonge echtgenoot door Drummond geroepen was tot hulpprediker te Albury.
In de zomer van 1833 stierven kort na elkaar James en George Macdonald, eveneens aan tuberculose. De weerklank van wat in hun kring gebeurd was, was groot en droeg vooral vrucht in nieuwe geestesuitingen, ditmaal in Londen.

3. GEBEDSVERHORlNGEN TE LONDEN

Na zijn kennisname van de gebeurtenissen in Schotland, stelde de in de vorige paragraaf genoemde advocaat John Cardale zijn huis open voor gebedssamenkomsten, zoals die overigens ook elders in Engeland werden gehouden. Reeds op 30 oktober 1830 vond te Londen een genezing plaats. De predikantsdochter Elisabeth Fancourt, die gedurende acht jaar steeds erger kromgegroeid was en haar ziekbed niet meer kon verlaten, zou genezen zijn. Een zekere heer Greaves, bezoeker van één der gebedskringen, had haar in de naam van God bevolen op te staan en te lopen.
Tijdens zo'n gebedskring in Cardale's huis op 30 april 1831 werd diens vrouw aangegrepen door de kracht des Geestes en sprak 'with great solemnity' drie zinnen in een onbekende taal. Hierop volgde een vertaling in het Engels: 'The Lord will speak to his people; the Lord hasteneth his coming; the Lord cometh'. De laatste woorden werden vele malen herhaald [16]. Later kwam de Geest ook over Cardale's zuster. In zijn huis was het ook, dat miss Hall haar eerste geestesuitingen deed. Zij was gouvernante in het gezin van Spencer Perceval, parlementslid (Tory) en één der deelnemers aan de Albury Conferences.
Als trouw high-church man stelde Cardale zijn parochie-geestelijke op de hoogte van de gebeurtenissen tijdens de bidstonden in zijn woning en vroeg de predikant om diens toestemming en zegen. In plaats daarvan zou deze begonnen zijn vanaf de kansel ernstig te waarschuwen tegen de zogenaamde geestesgaven. Na dit enkele keren ondergaan te hebben, werd dit voor Cardale onverdraaglijk en zij gingen bij hem niet meer ter kerke. Een geestelijk huis vonden ze in de gemeente van Irving,

23

De 11 Engelse Apostelen in vergadering

die van tijd tot tijd aan de gebedssamenkomsten ten huize van Cardale had deelgenomen en die zelf ook gebedskringen organiseerde in zijn pastorie.
Het eerste lid van Irvings gemeente, wie een bijzondere geestesuiting ten deel viel, was Edward Oliver Taplin, eigenaar en hoofd van een particuliere school in het Londense stadsdeel Holborn. Mogelijk had hij deel uitgemaakt van de kleine commissie, die in augustus 1830 naar Schotland was gereisd om de geestesuitingen aldaar te verifiëren. Op 25 augustus 1831 staat hij in de kracht van de Geest op en begint tijdens een samenkomst in Irvings pastorie te profeteren: 'A voice like thunder burst forth through him in a few words of an unknown tongue, followed by these in English: Jehovah, hear us!' In de samenkomst van de volgende morgen, toen Ezechiël 28 gelezen werd, profeteerde Taplin: 'It is thou, o Britain; thou art the anointed cherub!' Hiermee werd de betekenis aangegeven van het grote werk, dat God bezig was te beginnen met deze uitstorting van geestesgaven [17].

Hoewel blijkens zijn brieven de bijzondere geestesgaven al sinds 1825 voor Irving onderwerp van gebed en gesprek waren, was hij aanvankelijk zeer onzeker over de plaats, die deze uitingen in het kerkelijk leven konden innemen. Nu zij ook binnen zijn gemeente voorkwamen, meende hij ermee te moeten volstaan ze een plaats te geven in de besloten gebedskringen, die ik reeds noemde. Een beslissende wending kwam, toen tijdens de morgendienst van 16 oktober 1831 miss Hall de kerk ontvluchtte om in de consistoriekamer uiting te geven aan de kracht van de Heilige Geest, die over haar gekomen was. Zelfs terwijl de deuren gesloten waren, vulde het majesteitelijke geluid heel de kerk. Toen Irving haar na de dienst over deze gebeurtenis onderhield, verweet zij hem, dat hij uit lafheid de Geest belemmerde in zijn werkingen: 'Jesus hid not his face from shame and spitting; and his servants must be content to follow him without the camp, bearing his reproach'. Irving zonk op een stoel neer en steunde. In de avonddienst van dezelfde dag beleed hij schuld en kondigde aan de Geest des Heren in diens eigen huis niet meer in de weg te kunnen staan. Toen hij zweeg, barstte Taplin uit met een stem, die het dak van de kerk scheen te doen scheuren: 'Why will ye flee from the voice of God? The Lord is in the midst of you. Why will ye flee from his voice? Ye cannot flee from the day of the Lord!' [ 18 ] Het tumult, dat hierop volgde, was nauwelijks te bedwingen en tijdens de eerstvolgende kerkdiensten kon het gebouw de toegestroomde en geagiteerde menigten nauwelijks bevatten.
Vanaf die dag was Irvings werk in zijn gemeente ten nauwste verbonden aan het ontwakende Werk; hier vond het een stevige voet-aan-de-grond; van hieruit begon het steeds duidelijker gestalte aan te nemen. Vandaar, dat het nu een goed moment is om stil te staan bij de omstreden man, wiens naam niet is weg te denken bij de oorsprong van het Apostolische Werk.

4. EDWARD IRVING

Edward Irving werd geboren op 4 augustus 1792 te Annan in het Zuidschotse graafschap Dumfries, als één van de acht kinderen van de leerlooier Gavin Irving en diens vrouw Mary LoWther, dochter van een kleine landeigenaar. Op 13-jarige leeftijd begint hij zijn studies aan de universiteit van Edinburgh, waar hij, 17 jaar

24

oud, de graad van Master of Arts verwerft. Nog een jaar studeert hij theologie en wordt dan onderwijzer te Haddington en later te Kirkcaldy; het eerste ten Zuiden, het tweede aan de Noordelijke oever van de Firth of Forth. Ondertussen zet hij als 'partial student of Divinity' zijn studies te Edinburgh voort. Gedurende zijn achtjarige loopbaan in Kirkcaldy verlooft hij zich met één van zijn oud-leerlingen, Isabella Martin, dochter van de pastor loci.
Begin 1815 doet hij examen voor het presbyterie (de classis) van Kirkcaldy, waarmee hij de bevoegdheid krijgt om te preken. Veel weerklank vonden zijn predicaties niet: 'he had ower muckle gran'ner', veel te veel grandeur [ 19 ]. Tot oktober 1819 duurt het nog eer de weinig succesvolle proponent in Glasgow aangesteld wordt als (nog niet geordende) hulpprediker van de beroemde Thomas Chalmers. Ook hier luidt het getuigenis, dat 'some people thought him rat her flowery' [20]. In de hem toegewezen armenwijken echter is hij een graag geziene bezoeker. Geen huis gaat hij binnen zonder de groet: 'vrede zij dit huis!'
Wanneer hij beroepen wordt naar Londen, wordt hij in het ouderlijke presbyterie Annan geordend en op de tweede zondag van juli 1822 bevestigd tot predikant van één der vijf gemeenten van de Church of Scotland te Londen. Zijn bevestiger is Chalmers. In de dienst verricht Irving de schriftlezing en knoopt daar enkele inleidende opmerkingen aan vast. . . die 1½ uur in beslag nemen! Terwijl Chalmers geduldig wacht tot zijn jonge collega is uitgesproken.

. Irvings gemeente was twee jaar vacant geweest en telde nog slechts vijftig zielen. Maar onder zijn ijverige pastoraat en vurige prediking bloeit zij op. Weldra is de kleine Caledonian Chapel te klein [21]. Soms staan tientallen rijtuigen, waarvan sommige met kroontjes getooid, in de eenvoudige straten van Hatton Garden, want zelfs uit de hoogste kringen komt men om zijn welsprekendheid te bewonderen. Op Regent Square wordt een groter kerkgebouw gebouwd, dat plaats biedt aan 1500 personen.
Inmiddels getrouwd met Isabella Martin, onderneemt hij, terwijl zijn vrouw in het ouderlijk huis na een ziekteperiode op krachten komt, in 1828 een evangelisatie-campagne door Schotland. De op handen zijnde wederkomst van Christus is het belangrijkste thema. Soms spreekt hij voor menigten van meer dan tienduizend mensen. In het dorp Kirkcaldy, waar hij onderwijzer is geweest, is de toeloop zo groot, dat één der galerijen van het kerkgebouw instort, waarbij 35 mensen omkomen.

Irvings deelname aan de Albury Conferences hebben wij teeds vermeld. Via één van zijn diakenen, afkomstig uit de omgeving van Port Glasgow, is hij één der eersten, wie het nieuws over de geestesuitingen aldaar bereikt.
In het voorjaar van 1831 zal door de General Assembly van de Church of Scotland te Edinburgh de zaak behandeld worden tegen rev. John Macleod Campbell (zie paragraaf 2) en enkele van zijn aanhangers. Op verzoek van enkele jonge gemeenteleden houdt Irving 's morgens vroeg bidstonden in zijn kerk om een voor de gedaagden gunstige afloop af te smeken. Na de veroordeling van Campbell c.s. worden de bidstonden voortgezet, nu om een uitstorting van de geestesgaven ook in de eigen gemeenten. Ondanks het vroege ochtenduur (6.30), waarop deze samenkomsten worden gehouden, zijn er soms duizend deelnemers. Deze bidstonden

26

moeten het geweest zijn, waarin blijkens Irvings verdedigingsrede van 27 april 1832 al gebeden is om herstel van de ambten van apostelen, profeten, evangelisten en herders en leraren, 'because we saw it written in God's word that these are the appointed ordinances for edifying the body of Jesus' [ 22 ]. Toch is het eerst na aarzeling en innerlijke strijd, dat Irving de geestesuitingen toelaat in de openbare kerkdiensten. De wanorde, die dit veroorzaakt, brengt de Trustees (kerkvoogden) van Irvings gemeente ertoe een klacht in te dienen bij het Londense presbyterie. Het zijn donkere dagen voor Irving. Miss Hall bekent, dat het meeste van wat ze 'in the power' zou hebben gesproken, door haarzelf van te voren was voorbereid [ 23 ]. Op de ochtend van de eerste dag, waarop hij voor het presbyterie moet verschijnen (26 april), komt Robert Baxter, een advocaat, die machtige profetieën had geuit, hem vertellen, dat hij dat alles gesproken had onder invloed van een leugengeest. Zijn hulpprediker, David Brown, deelt hem mee, dat hij in geweten niet langer kan meegaan met Irving. De steun van ouderling Mackenzie (later apostel) en diaken Ker (later engel), de verdediging door Cardale en zijn eigen vier uur durende betoog [ 24 ]mogen hem niet baten. Het theatrale optreden van Taplin maakt de zaak er alleen ongunstiger op. Op 22 mei 1832 wordt Irving ontheven van zijn standplaats. De in vijf punten vervatte beschuldiging komt hierop neer:
Irving staat toe, dat niet geordende personen in de kerkdiensten interrumperen, zowel leden als niet-leden van zijn gemeente, waaronder zelfs vrouwen [ 25 ].
Al de volgende dag wordt hem de toegang tot zijn kerkgebouw ontzegd. Maar zijn werk gaat door. In de 'Socalist Rotunda' in Gray's Inn Road, waar de volgelingen van Robert Owen plachtten samen te komen, vindt hij nog dezelfde week ruimte om met 800 getrouwen zijn kerkdiensten voort te zetten 'wie einst David eine Zuflucht fand bei den Philistern' [ 26 ]. In september daarop kan reeds een eigen kerkruimte worden ingericht in de Newmanstreet, in de voormalige tentoonstellingsgalerij van de kunstschilder Benjamin West.

Ook andere voorgangers krijgen wegens het toelaten van de geestesuitingen moeilijkheden met hun kerkelijke overheden en zoeken steun en inspiratie bij Irving. Cardale is inmiddels door de stem der profetie tot apostel geroepen, al weet nog niemand precies, hoe dit ambt moet functioneren in de bestaande kerkelijke structuren. Over deze gebeurtenissen zullen wij handelen in het volgende hoofdstuk. Wat Irving betreft: al heeft men hem zijn gemeente ontnomen, nog steeds is hij geordend predikant van de Church of Scotland. Maar ook dat zal niet lang meer duren. Zijn christologische opvattingen hadden hem allang in veler ogen verdacht gemaakt, al kan men zich niet aan de indruk onttrekken, dat ze op een bepaald moment aangegrepen zijn om zich van een (inderdaad) lastige ambtsdrager te ontdoen en om ontwikkelingen het hoofd te bieden, die volkomen uit de hand dreigden te lopen.
Op 13 maart 1833 moet hij verschijnen voor het presbyterie van Annan, waarvan hij ruim tien jaar geleden zijn ordening ontving, om zich te verantwoorden voor de beschuldiging, dat hij in prediking en in geschrifte de zondeloosheid van Christus geloochend zou hebben. In feite de oude dogmatische strijdvraag om de impeccabilitas of de impeccantia van de Heer. 'The point at issue is simply this: wether Christ's flesh had the grace of sinlessness and incorruption from its proper nature, or from the indwelling of the Holy Ghost; I say the latter' [ 27 ]. De feitelijke zondeloosheid van Jezus is door Irving nooit geloochend.
Tekenend voor hoe Irving aankeek tegen zijn positie in zijn eigen gemeente is het verwijt, dat hij tot het presbyterie richt: 'Is it nothing that you have taken me away from ruling among my apostles and elders. . . ?'
 [ 28 ]

Na een lang en verward verhoor wordt tot zijn afzetting besloten. Nog vóór het vonnis wordt voorgelezen verlaat Irving het door één kaars verlichte kerkgebouw, roepend: 'Stand forth! Will ye not obey the voice of the Holy Ghost? As many as will obey the voice of the Holy Ghost, let them depart!'
Zijn afzetting als predikant is voor Irving geen reden om te zwijgen. Bij openluchtsamenkomsten in de omgeving van Annan trekt hij duizenden toehoorders. Maar, terug in zijn eigen gemeente, wordt hij er door de pas geroepen apostel Cardale direct op gewezen, dat hij nu ambteloos kerklid is. Tijdens de eerste zondagsdienst na zijn terugkeer wil hij een kind dopen, maar Cardale verhindert dat, omdat Irving - naar de orde van zijn eigen kerkgenootschap -daartoe geen bevoegdheid meer heeft. Zonder klacht onderwerpt hij zich aan deze uitspraak. Zowel Cardale als Irving hadden begrepen, dat het vernieuwde apostolaat meer was dan 'a sort of picturesque, ornamental office in Irving's church. Apostolic status.must involve apostolic rule; and both realised this' [ 29 ]. Niet lang echter duurt dit z.g. 'interdict'. Reeds de donderdag van dezelfde week wordt hij door een profeet geroepen tot 'engel' van de gemeente in Newmanstreet en de volgende dag (5 april) door apostel Cardale geordend. 'Then I discerned that He (sc. God) had indeed acknowledged the act of the fleshly church, and. . . constitute us into a church dfrectly in the hands of the Great Shepherd and Bishop of our souls' [ 30 ].
Intussen is de positie van Irving er niet gemakkelijker op geworden. Tot nu toe was hij de natuurlijke leider van het zich ontwikkelende Werk' en zijn gemeente het hart daarvan. Nu groeide het gezag en het aantal van de apostelen: tot december 1834 waren er naast Cardale nog vijf geroepen. Steeds meer werd het gezag van lrving beperkt tot zijn eigen gemeente en ook daar stonden de apostelen boven hem. Cardale schrijft later (28-4-1862): 'I do not deny that Mr. Irving had great difficulty in bringing himself to the hearty reception of the position into which those called to be apostles were gradually introduced' [ 31 ]. Ondanks alles werkte hij hard, loyaal en trouw, zowel pastoraal in de gemeente als aan de uitbouw van het Apostolische Werk. Maar juist in die tijd begeeft zijn gezondheid het, die tot nu toe onverwoestbaar scheen. De artsen adviseren hem een rustkuur in het Zuiden, maar Irving onderneemt - mogelijk in profetische opdracht [ 32 ]- begin september 1834 een reis naar Schotland, te paard en per boot, vaak in noodweer en onderweg regelmatig predikende. Al in Liverpool is hij zo ziek, dat hij zijn vrouw vraagt hem na te reizen. Aan het eind van zijn krachten bereikt hij eind oktober Glasgow, tot het laatst vertrouwend, dat de Heer hem weer zal oprichten. Maar als zo vaak in zijn leven, ontving hij geen van de bijzondere verhoringen, waarin hij zo vast geloofde. In de nacht van 7 op 8 december stierf hij. De laatste duidelijk verstaanbare woorden, die zijn schoonvader opving, waren: 'O the dephts of the peace and joy in Christ Jesus!' Later moet hij, nauwelijks verstaanbaar, nog gezegd hebben: 'Keep that day', mogelijk met 2 Timoteüs 1:12 voor de geest.
Het is moeilijk om, wanneer het een inspirerend en schilderachtig man als Irving

27

betreft, even eenzijdig als moedig en vroom, een levensschets te beperken tot een droge opsomming van enkele feiten, die dan nog gegroepeerd zijn rond één bepaald stuk werk, hoewel dat stellig de eerste liefde van zijn grote hart had, omdat hij het zag als Gods eigen werk. Zijn familie-leven hebben we nauwelijks aangeroerd. We zouden er een rijke indruk van kunnen krijgen uit zijn talrijke brieven aan zijn vrouwen kinderen. Acht kinderen hebben ze gehad, waarvan vijf stierven vóór ze twee jaar oud waren, en hij heeft daar diep onder geleden. Maar het is hem een prikkel geworden om met des te meer kracht te getuigen van het komende Rijk Gods en het heeft zijn troost aan anderen verdiept.
Zijn mede-schoolmeester te Kirkcaldy, de later beroemde geschiedschrijver Thomas Carlyle, bepaald geen congeniale geest, typeert hem als 'the finest, brotherliest, bravest human soul mine ever came in contact with; I call him, on the whole, the best man I ever, after trial enough, found in this world, or hope to find' [ 33 ]. Het kerkgenootschap, dat hem zijn ambt ontnam, eerde hem met een graf in de kathedraal van Glasgow. In zijn geboorteplaats Annan werd een standbeeld voor hem opgericht.

Het meest innig zal Irvings naam verbonden blijven aan het Apostolische Werk. Een andere kwestie is, of dat Werk daarom met recht en reden 'Irvingisme' en zijn aanhangers 'lrvingianen' genoemd worden. Hoewel in de oudste bronnen met dankbaarheid over hem gesproken wordt [ 34 ]wordt het toch door de Apostolischen afgewezen volgelingen van Irving te heten: 'Nie wird uns von den Aposteln. . . sein Name irgendwie als Autorität hingestellt, noch werden wit auf seine Schriften, als auf eine Quelle der Lehre verwiesen, oder aufgefordert uns damit bekannt zu machen' [ 35 ]. Ook in Hersteld-Apostolische kring is dezelfde houding te bespeuren: 'De groote, maar ook bijna eenige verdienste van Irving jegens de Apostolische Zending is, dat hij de stemme des H. Geestes in de profetie heeft erkend en . . . niet heeft willen smoren' [ 36 ].
J.N. Köhler, in zijn Utrechtse dissertatie van 1876, denkt hier anders over en heeft zijn proefschrift dan ook de titel gegeven: Het Irvingisme, eene historisch-critische proeve. Zijn argumentatie (p. 136-158) is in twee punten samen te vatten:
a. Men heeft de belangrijkste denkbeelden van Irving overgenomen: zijn kerkbegrip (de Kerk is het lichaam, dat de Vader aan de Zoon gegeven heeft); zijn al vroeg verkondigde opvatting van het herstel der Efeziërs 4:11 genoemde ambten; zijn christologie (zie boven); zijn prediking van de spoedige wederkomst des Heren en het voorbereidende Werk, dat God daartoe in het leven zou roepen.
b. Irving gaf de stoot tot het ontstaan van het Werk door zijn evangelisatie-campagne van 1828 in Schotland (spoedig daarna in Port Glasgow: 'Jesus cometh!') en door zijn voortzetten van de kerkdiensten, nadat hem de zorg voor zijn gemeente in Londen ontnomen was. Sindsdien is er sprake van een zelfstandige sekte.
De zaak lijkt mij niet belangrijk genoeg om een uitgebreide bespreking aan te wijden. Ontegenzeggelijk is het aandeel van Irving in de totstandkoming van het Apostolische Werk zeer groot geweest. Maar het is moeilijk vol te houden, dat de onder a. genoemde denkbeelden exclusief 'Irvingiaans' zijn te noemen, zoals het m.i. ook te ver gaat, de geestesuitingen in Port Glasgow uitsluitend te herleiden tot

28

de genoemde evangelisatiereis. Köhler beoordeelt de gebeurtenissen te weinig in het apocalyptische kader van zijn tijd. Verder nam de ontwikkeling van het Werk in Londen al spoedig een wending, die Irving allerminst voorzien of - zover dat te peilen is - gewild had. Vaneen charismatische beweging met een duidelijk protestants, zelfs presbyteriaans stempel, nam het Apostolische Werk na zijn dood spoedig de trekken over van de Anglicaanse Kerk, met name in haar hoogkerkelijke traditie. Na de 'zendingsreizen' van de apostelen worden de Katholiek-Apostolische Gemeenten helemaal katholiserend in organisatie en liturgie. Maar belangrijker dan dit alles is, dat we voorzichtig moeten zijn met het vastnagelen van godsdienstige en kerkelijke verschijnselen aan de naam van een leider of aan enkele opvallende kenmerken. De Apostolischen van de eerste decennia hebben wat er in hun midden gebeurde gezien als een werk Gods ten behoeve van heel de Kerk in al haar geledingen. Ze hebben consequent elke benaming geweigerd, die niet van toepassing is op heel de Kerk van Christus) [ 37 ]en zich bijgevolg Katholiek Apostolische Kerk genoemd zonder deze naam exclusief voor zich op te eisen. Pas in hoofdstuk 7, paragraaf 3 van dit boek kunnen wij nagaan of deze bedoeling in het Apostolische Werk tot haar recht is gekomen en of Köhler in zoverre gelijk had, dat hij dit Werk als sektarisch moest brandmerken. Intussen zal ik regelmatig moeten teruggrijpen op Edward Irving, maar ik zal mij onthouden van de aanduiding 'Irvingisme' .

29

Hoofdstuk 3. De Katholiek Apostolische Kerk

1. DE BREUK MET DE KERKGENOOTSCHAPPEN

Niet alleen Irving en een deel van zijn gemeente kwamen buiten de gemeenschap van hun kerk te staan. Reeds oktober 1829 verliet de predikant van de Independentisten-gemeente van Bishopsgate Quarter (Londen), J.L. Miller op aanmaning van de Trustees zijn kerkgebouw. Aanleiding hiertoe was, dat hij de eenvoud van het Evangelie zou hebben achtergesteld voor profetische speculaties, die voor het heil van de zondaar geen betekenis hadden [38 ]. Evenals Irving legde hij in zijn prediking grote nadruk op de spoedige wederkomst van Christus en op diens menselijke natuur. Met zijn getrouwen zette Miller zijn werk voort in een beschikbaar zijnde kapel in dezelfde Londense wijk.
In de Anglicaanse gemeente van rev. Henry Owen was in juli 1831 een gemeentelid genezen alleen door het horen van de boodschap van de genezing van Elisabeth Fancourt (hfdst. 2, 3). Nadat ook in zijn gemeente te Londen de stem der profetie zich had laten horen en hij het bevel van zijn bisschop, daaraan geen ruimte te bieden, niet had opgevolgd, werd hij geschorst en stichtte een eigen gemeente.
De Anglicaanse geestelijke Nicolas Armstrong had in dienst van een Reformatorisch genootschap reizen door heel Groot-Brittannië gemaakt en preekbeurten vervuld. Ook hij moest om de bekende theologische strijdvragen (algemeen heilsaanbod, menselijke natuur van Christus, geestesgaven) ontslag nemen. December 1831 trok de bisschop van Londen zijn preekbevoegdheid in. Daarna werkte Armstrong mee in Millers werk in Bishopsgate
In Oxford was het de predikant van de Particular Baptists Hinton, die de stem der profetie gehoorzaamde en buiten zijn kerkverband kwam te staan. In opdracht van een profetenwoord was hij ertoe overgegaan de kinderdoop te bedienen. 'Der Herr selbst hatte diese Gläubigen von ihrem Baptismus geheilt' [39 ]. Na een korte 'terugval' in het Baptisme begon hij in Oxford de opbouw van een 'geestelijke gemeente' .
Van ingrijpende betekenis werd de ontwikkeling binnen de gemeente van Albury. De pastor loci, Hugh MacNeile, was voorzitter geweest van de Albury Conferences. Aanvankelijk was ook hij ervan overtuigd, dat de geestesgaven niet slechts voorrechten van de oergemeente waren, maar bJijvende kenmerken van de Kerk van Christus. Hij keerde zich echter tegen zijn landheer Henry Drummond toen deze niet alleen op zijn landgoed, maar ook in de dorpen Albury en Guildford gebedssamenkomsten ging houden, waarin gevraagd werd om nieuwe manifestaties van de Heilige Geest. Op uitnodiging van Drummond bezocht MacNeile éénmaal een samenkomst, maar hij kon niet geloven, dat de Heilige Geest hier werkte, want hier sprak een vrouw in de kerk. Drummonds huis was tijdens deze meetings immers een kerk? Ook het bijwonen van een gebedssamenkomst ten huize van Irving bracht hem niet tot andere gedachten.
Sindsdien keerde MacNeile zich in zijn predikaties fel tegen de gebeurtenissen in Albury en Londen en waarschuwde zijn gemeenteleden de bidstonden niet in hun huizen te dulden. In juli 1832 kwam het tot een breuk tussen MacNeile en Drummond,

30

omdat de eerste steeds feller aanviel wat voor de ander het werk van de Heilige Geest was. Na een uitgebreide briefwisseling werd het Drummond duidelijk, dat hij de prediking van MacNeile niet langer kon en mocht aanhoren, zodat zich de merkwaardige situatie voordeed, dat de squire niet meer ter kerke kon gaan in de kerk, die tot zijn grondbezit behoorde. Met ongeveer twintig mensen kwam hij nu iedere zondagmorgen in zijn landhuis samen voor een gebedsdienst. Tegen het eind van het jaar waren dat er al vijf en veertig; een kleine gemeenschap van in hoofdzaak Anglicaanse christenen, die zich buitengeworpen voelden, vooral door het gemis van deelname aan het heilig avondmaal [40 ].
Zo was er een aantal gemeenten ontstaan, waar enerzijds een bewogen geestelijk leven zich baan brak, anderzijds een zekere stilstand was ingetreden, omdat ze buiten elk kerkverband terecht waren gekomen en zonder ambten een gemutileerd kerkelijk leven moesten leiden. Voor het eigenmachtig tot kerkvorming overgaan en het aanstellen van ambtsdragers hadden de meesten een te hoog kerkbesef. Vandaar dat de toestand al spoedig ondraaglijk werd en de gebeden zich vermenigvuldigden om een zodanige wending, dat men weer als Kerk kon functioneren.

2.  HET APOSTOLAAT HERNIEUWD

Op de avond van 7 november 1832 vond ten huize van Irving een gebedssamenkomst plaats. John Cardale was diep in gebed verzonken, toen Drummond, gedreven door de Heilige Geest, uit zijn geknielde houding opstond, op Cardale toeliep en hem toeriep: 'Convey it (sc. de Heilige Geest, MJT), convey it, for art thou not an apostle?' [ 41 ]
Dit moment wordt in Apostolische kring beschouwd als de eerste apostel-roeping, nadat het apostolaat van de begintijd was weggenomen. Voor Cardale kwam deze roeping niet als een totale verrassing; reeds eerder zou de Heer in hem de overtuiging hebben gewekt, dat Hij hem als apostel zou gebruiken voor zijn werk. Ook Taplin had hem al eens, toen iemand uit een valse geest profeteerde, toegeroepen: 'Scheldt de Satan, gij zijt toch een apostel van Christus?' Aanvankelijk veranderde er niets in het optreden van Cardale binnen de gemeente. Hoewel eerst dertig jaar oud, ging hij met wijsheid en terughoudendheid te werk. Het duurde tot 24 december eer hij een daad verrichtte uit zijn apostolische volmacht en toen nóg eerst na profetische aanwijzing. Op die dag ordende hij te Albury de evangelisatiewerker William R. Caird (pag. 23) in het ambt van evangelist (Efeziërs 4:11). In Albury verwachtte men, dat Cardale nu ook Drummond zou mogen ordenen, zodat men met Kerstmis het heilig avondmaal zou kunnen vieren. Had niet reeds in oktober één der profeterende personen in Londen hem aangewezen als herder van de verstrooide kudde van Albury? Maar hoe vurig men die eerste Kerstdag ook bad, de opdracht tot ordening bleef uit. Eerst de tweede Kerstdag wees Taplin, na enkele klanken in tongentaal geuit te hebben 'with great vehemence and power' Drummond aan als engel van de gemeente te Albury en riep de apostel op hem hiertoe te ordenen. Na een kort moment van gebed stond Cardale op, legde zijn handen op Drummonds hoofd en sprak: 'Be thou filled with the Holy Ghost and with the Spirit of wisdom and knowledge, and of sound mind. Be thou of a quick understanding in the fear of the Lord; feed and rule this people, be thou faithfull unto death and thou shalt receive the crown of life!' [ 42 ]

31

Het zou tot 5 april van het volgende jaar duren voor Cardale weer een daad uit zijn apostolische volmacht verrichte. Dat was n.l. de ordening van de zojuist afgezette Edward Irving tot engel (vgl. Openbaring 2 en 3) van de gemeente in Newmanstreet, Londen.
Maar nu volgden snel achter elkaar een aantal wijdingen, die een eind maakten aan het ontheemde bestaan van de in de vorige paragraaf genoemde gemeenten. In mei 1833 werd J.L. Miller geordend tot engel van de gemeente Bishopsgate; in juni volgde Hinton te Oxford. Op Driekoningen van 1834 werd Owen engel van de gemeente Chelsea, dezelfde dag Armstrong van die van Southwark.

Het werd in kringen van het Apostolische Werk als een bijzondere leiding van God ervaren, dat de gemeenten, die uit de verstrooiïng bijeengebracht waren onder het hernieuwde apostolaat, afkomstig waren uit de belangrijkste stromingen binnen de. Kerk in Engeland: de Anglicaanse (Drum mond, Armstrong, Owen) de Presbyteriaanse (Irving) en de Dissenters (de Independentist Miller en de Baptist Hinton). Zover het de gemeenten te Londen betreft (Newmanstreet, Bishopsgate, Chelsea, Southwark), zij zouden samen met drie andere de 'Zeven Gemeenten' vormen, die evenals eertijds de zeven gemeenten uit Openbaring 2 en 3, alle gemeenten van de Universele Kerk representeren. Albury zou als zetel van de apostelen een bijzondere plaats innemen.

Ruim een half jaar nadat hij tot het engel-ambt was aangewezen, werd Drummond tot apostel geroepen en wel op 25 september 1833. Nog datzelfde jaar volgden John Henry King-Church, ambtenaar aan de Tower en ouderling in de gemeente Bishopsgate, en Spencer Perceval, deelnemer aan één of meer der Albury Conferences, Anglicaan, parlementslid (Tory) en enige tijd ouderling in de 'Gemeente van Irving.
Het volgende jaar werden geroepen de reeds genoemde Nico/as Armstrong en de jurist, straatprediker en ouderling in Irvings gemeente Francis Valentine Woodhouse, die met zijn 29 jaar de jongste der apostelen was. Hij was de zoon van een Anglicaans geestelijke. In 1835 werden hieraan nog toegevoegd (in volgorde van roeping):
John Tudor, Anglicaan, uitgever, deelnemer aan waarschijnlijk alle Albury Conferences;
Henry Dalton, Anglicaans geestelijke;
Thomas Carlyle of Shawhill, Presbyteriaan, advocaat, verdediger van John Campbell voor de General Assembly van 1831;
Francis Sitwell, Anglicaan uit een oud-adellijk geslacht, 'scholar and theologian' (sic A.R. Davenport, o.c. p. 150);
William Dow, predikant van de Schotse Kerk, afgezet wegens steun aan de profetische beweging, deelnemer aan de Albury Conferences;
Duncan MacKenzie, op het laatste moment door loting aangewezen, nadat Williams broer David Dow geweigerd had zijn roeping te aanvaarden. Ook hij was lid van de Church of Schotland.

32

3. HET TESTIMONIUM

Bij de profetieën, die Robert Baxter (pag. 26) geuit had 'onder invloed van een leugengeest', zoals hij later beweerde, was ook een openbaring, die hem op 14 januari 1832 ten deel was gevallen, waarin aangekondigd werd, dat na 1260 dagen (vgl. Daniël 7:25 en Openbaring 12:14) de heiligen des Allerhoogsten zouden worden opgenomen in de lucht, de Heer tegemoet (1 Thessalonicenzen 4:17). Het in deze profetie genoemde tijdsbestek werd ook na 'Baxters val' vastgehouden, diens 'eigenmachtige interpretatie' [ 43 ]werd evenwel verworpen. Het ging er in deze openbaring om, zo zei men nu, dat aan het eind van die 1260 dagen de tijd der beloofde heerlijke gaven zou zijn gekomen. Deze waren geschonken, toen het twaalftal der apostelen voltallig was en de Zeven Gemeenten, die de Algemene Kerk representeerden, hun engelen hadden ontvangen. De voltooiïng van het herstel vond haar bekroning in de afzondering der apostelen, waarbij zij losgemaakt werden van hun taken in de plaatselijke gemeenten (vgl. Handelingen 13:2 'zondert Mij nu Barnabas en Saulus af). Deze plechtigheid vond plaats in de kerk van Newmanstreet op 14 juli 1835. Zo ging toch het profetenwoord in vervulling; al was het vat onrein, wat God geacht werd door zijn dienst geopenbaard te hebben, bleek betrouwbaar. De engelen van de zeven gemeenten legden de apostelen de handen op, zoals eertijds de profeten en leraars in Antiochië dat Barnabas en Saulus deden. Uiteraard was deze plechtigheid geen ordening. Apostelen kunnen, zeggen de Apostolischen, niet door lagere ambtsdragers geordend worden. De Heer zelf roept zijn gezanten, de gemeente staat hen af voor het werk.
Vanaf 1852 werd deze 14e juli als een hoge kerkelijke feestdag gevierd in de Katholiek Apostolische Gemeenten. Een speciale orde van dienst is hiervoor in het liturgieboek opgenomen

Het grondpatroon van de, naar men geloofde, in haar oorspronkelijke vorm herstelde Kerk, lag nu gereed voor heel de Christenheid. De Kerk in haar geheel, de Algemene Kerk, bestuurd door Apostelen en gediend door profeten, evangelisten, herders en leraars en gerepresenteerd in de Zeven Gemeenten [ 45 ]. Elke plaatselijke gemeente onder haar engel, die zijn gemeente bestuurt temidden van zijn zes medeouderlingen en de plaatselijke profeten, evangelisten en herders. Zoals de engelen (of bisschoppen) de schakel vormden tussen de ambtsdragers der Algemene Kerk en die der plaatselijke gemeenten, zo vormden de diakenen de schakel tussen de priesters (alle voornoemde ambtsdragers) en de gemeenteleden (leken). Zij werden als hun vertegenwoordigers gekozen door de gemeente en geordend door de apostel.
In 1836 waren er in Groot-Brittannië 36 gemeenten onder de apostelen vergaderd. Dezen legden direct na hun afzondering hun lagere ambten neer (zo was Cardale nog steeds ouderling in Newmanstreet en Drummond engel van Albury), gaven hun wereldlijke betrekkingen op en onttrokken zich gedeeltelijk zelfs aan hun gezinnen om, op profetische aanwijzing, zich te Albury helemaal te kunnen wijden aan bezinning op de grote taak, die God op hun schouders had gelegd. In hun gezelschap bevonden zich ook de zeven profeten van de Algemene Kerk [ 46 ]. Eénmaal per vier weken begaven de apostelen en profeten zich naar Londen om de 'Council

33

of Zion' bij te wonen, d.i. de raadsvergadering der Zeven Gemeenten, idealiter dus het concilie van de wereldkerk.
Op de dertiende vergadering (14 juli 1836) verkondigde Drummond 'in the power', dat het de wil van de Heer was om de Christenheid te verdelen onder de twaalf apostelen als vorsten van de stammen van het geestelijke Israël. Voorts moesten de apostelen zich naar de hun toegewezen stamgebieden begeven, niet als leraars, maar als leerlingen, om goud bijeen te brengen uit alle delen van de Christenheid [ 47 ]. De indeling der stamgebieden maakt, politiek en historisch gezien, een nogal willekeurige indruk. Ze was dan ook veeleer bedoeld als een typologische indeling, zoals Tyrus, Moab, Egypte en Babel in de Bijbel voorkomen als typen van goede en kwade neigingen onder de volken. Zo staat de stam 'Issaschar', die Nederland, België en Denemarken omvat, voor 'tevreden vlijt'; Manasse (Italië) voor 'loyaal burgerschap' enz. Hier volgen deze stamgebieden en hun apostelen [ 48 ].
Juda (Engeland) Cardale
Benjamin (Schotland en protestants Zwitserland) Drummond
Manasse (Italië) Perceval
Aser (Frankrijk en r.k. Zwitserland) Dalton
Simeon (Pruisen en Noord-Duitsland) Carlyle
Ruben (Oostenrijk en Zuid-Duitsland) Woodhouse
Naphtali (Spanje en Portugal) Sitwell
Dan (Rusland, Finland en de Baltische staten) Dow
Ephraïm (Polen) Tudor
Gad (Noorwegen en Zweden) MacKenzie( Helaas geen afbeelding)
Issaschar (Nederland, België en Denemarken) King-Church
Zebulon (Ierland en Griekenland) Armstrong

34

Deze indeling toont duidelijk, dat voor deze apostelen Europa en de Christenheid nog samenvielen. Enkele niet-Europese gebieden zijn als 'suburbs of Christianity' bij Europese stammen ondergebracht: Noord-Amerika bij Ruben, India en Australië bij Gad (volgens Bom, p. 29, bij Ephraïm), Zuid-Amerika bij Naphtali. In deze stamgebieden moesten de apostelen zich op de hoogte stellen van a. de religieuze situatie in het algemeen, b. de verschillende landsgebruiken, c. de mogelijkheden om hun de waarheden mee te delen, die hunzelf onderwezen waren, d. de in die volken bewaarde vormen van leer en eredienst.
Ondertussen hadden de apostelen al vanuit Albury hun getuigenisarbeid ter hand genomen. Tekenend voor het Werk in zijn katholieke fase is, dat men zich niet richtte tot de volkeren, maar tot de geestelijke en wereldlijke leiders. Begin 1836 werd door Drummond te Londen aan een aantal Anglicaanse prelaten aangeboden een Testimony to the Archbishops, Bishops and the Clergy of the Church of England. Dit was een getuigenis, waarin samengevat was wat elke apostel had opgeschreven betreffende de zonden van het land. Slechts enkele dagen later werd door Perceval aan de koning aangeboden het Testimony to His Majesty King William IV and to the Members of His Majesty's Privy Council.
In datzelfde bezinningsjaar te Albury bereidden de apostelen een groot getuigenis voor, waarin de in de genoemde 'kleine testimonia' vervatte stof uitgebreid en verdiept werd. In de volgende jaren werden pogingen gedaan dit aan de geadresseerden te overhandigen. Wie dat waren, blijkt uit de uitgebreide titel: Getuigenis van de Apostelen aan de hoofden der Kerk en der Christenheid, aan de patriarçhen, aartsbisschoppen, bisschoppen en andere hoofdbestuurders in de Kerk van Clvistus over de gehele aarde en aan de keizers, koningen, souvereine vorsten en opperhoofden der natiën van de gedoopten.
Het is gebruikelijk, dit Getuigenis kortweg 'Het Testimonium' te noemen. Aangezien dit, met de kleine testimonia, het enige document is, dat gesteund wordt door het volledige gezag van het complete apostelcollege en ik daarom vaak onderdelen eruit zal moeten citeren, geef ik hieronder een beknopt overzicht van het stuk in zijn geheel [ 49 ].

Na de groet 'In de Naam des Vaders, en des Zoons en des Heiligen Geestes, één enig God' volgt de stelling: De kerk van Christus is de gemeenschap van allen, zonder onderscheid van tijd of plaats, die in de Naam des Vaders, en des Zoons, en des Heiligen Geestes gedoopt en door hun doop van alle andere mensen afgezonderd zijn.

De ongehoorzame wereld
Het verderf in kerk en staat wordt getekend. De Franse Revolutie is het eerste teken geweest van de naderende onheilen. Sindsdien is het christelijk geloof niet meer het bolwerk van alle regering en openbare orde (wat het wel behoort te zijn). Bron van alle gezag is niet het volk, maar God. Al wordt hier en daar het volk nog met wapengeweld bedwongen, de revolutie-geest zet zich door, omdat de tijd der bezoeking is aangebroken. Eertijds was de onwetendheid der grote menigte het middel om betere beginselen te bewaren, maar nu bedreigen wetenschap en persvrijheid de oude, door God gewilde orde. Zelfs vorsten geven toe aan de aanmatigende majesteit van het volk en regeren niet meer volgens Gods wetten.

De ongehoorzame Kerk
Maar God heeft een mogelijkheid tot redding gegeven: zijn heilsplan in Christus en in de Kerk. De middelen, waarmee God dit volvoert, zijn voor de individuele mens de sacramenten, voor de Kerk als lichaam van Christus zijn dat de door Hem verordende bedieningen. Dit viervoudig ambt van apostel,

35

profeet, evangelist en herder-en-leraar, dat nu beschreven wordt met nadruk op het onontbeerlijke en blijvende karakter ervan, kenmerkte de oorspronkelijke inrichting der Kerk. Helaas hebben de gelovigen de middelen, die God tot hun volmaking geschonken had, ver van zich geworpen. Met name het apostelschap is verloren gegaan, al zijn sommige apostolische instellingen, b.v. het bisschopsambt, gebleven. Gevolg van de veronachtzaming van het apostelschap is: haat en tweedracht in de afdelingen der gedoopten; 'Kerk' kan er immers alleen in eenheid zijn; alleen in eenheid kan zij haar andere kenmerken vertonen: heiligheid en katholiciteit.
De zonden der gemeenten leidden tot het ophouden van de apostolische bediening (dit wordt alleen aan Paulus geïllustreerd). Het doel, waartoe die gave was verleend, was echter nog niet bereikt.
Sindsdien werd de kerkgeschiedenis een worsteling om met onwettige middelen (vooral de bisschopszetel van Rome) de eenheid te bewaren. Toch heeft God uit barmhartigheid de innemendste mensen, die Hij in zijn Kerk vond, geëerd en gebruikt, zodat zijn ware kinderen, hoewel er geen volledige genadebediening kon plaatsvinden, nooit geheel verlaten zijn geweest. Niettemin blijven de door God aangewezen vier ambten de uitsluitende middelen om zijn doel te bereiken en het terzijde schuiven van de twee gewichtigste daarvan, dat van apostel en profeet, is dan ook een weergaloze zonde. Maar ondanks dit alles bleef Christus de Apostel en Profeet van zijn volk en daarom bleef het mogelijk, dat Hij zich weer in mensen, apostelen en profeten, zou openbaren onder een volk, dat geloof genoeg zou hebben om deze aan te nemen.

Kerk en staat
De gevolgen van de afval worden nu geïllustreerd aan het verloop van de kerkgeschiedenis, hoe daarin de (twee!) sacramenten ontluisterd werden en ketterijen moesten ontstaan. De opkomst na Constantijn de Grote van de caesaropapie is aanleiding te schrijven over de juiste verhouding tussen wereldlijke overheid en Kerk. Zolang in Christus' Rijk niet Kerk en wereld samengebracht zijn, ontvangt de koning doop en avondmaal uit handen van de priester, als ieder ander mens; maar in de staat moeten alle gedoopten, priesters zowel als leken, gehoorzamen, hetzij de vorst gedoopt is of niet. Wie in een christenland de troon niet ziet als onderpand van Christus' heerschappij, scheidt de Koninklijke heerschappij van Christus van diens eeuwig priesterschap. Wanneer Kerk en staat hun plaats kennen, de sacramenten als werkdadige middelen beleefd worden, stelt God gebieder en onderdanen tot een in de Heilige Geest verbonden volk. Zo niet, dan volgen zedelijke ontaarding en ontbinding der maatschappelijke toestand.

De gebroken christenheid
Toen de christenheid het apostelambt gewillig liet uitsterven en zichzelf voorspiegelde, dat haar zonde Gods wil was, toen kreeg het verderf in Kerk en staat vrij spel.
De Rooms-Katholieke Kerk is in menig opzicht nog een getuige van eenheid en orthodoxie. De protestanten daarentegen loochenen de noodzakelijke zichtbaarheid der Kerk, de wezenlijke ordeningen en het wezenlijke van de sacramenten. Zij bouwen de Kerk op leerstukken en geloofsbelijdenis i.p.v. zich tot God te wenden met de bede, dat Hij zijn tempel mocht bouwen op levende, in zijn bediening staande mensen. In verzet tegen de staatkundige macht der Rooms-Katholieke Kerk, leverde zij de Kerk uit aan de wereldlijke gebieders. De geschiedenis van het protestantisme is er niet een van één Kerk, maar van vele sekten, overgegeven aan wetteloosheid en ongebondenheid. Het recht van ieder om te oordelen buiten de tucht van Gods huis en de stem van de Heilige Geest, leidde tot die anti-christelijke geest, die zich de laatste tijd zo heeft uitgebreid.
Rooms-Katholiek en Protestant zijn niet de namen van twee kerken, maar de uitdrukking, zowel van het goede als van het kwade, dat in heel het lichaam is: bij de Rooms-Katholieken is het goede de eenheid, bij de protestanten het leven uit God. Maar dat goede werd door eenzijdigheid het kwade: eenheid des doods en verscheurdheid.

Tekenen der tijden
Een belangrijke stap in het verval is de weigering om tienden op te brengen; een volgende de gelijkstelling voor de staat van alle vormen van godsdienst, want dit laatste komt neer op een feitelijke loochening der openbaring. Daarmee gaven vorsten de enige middelen prijs om hun plichten naar Gods wil te vervullen. Ze misbruikten hun macht en het onderdrukte en getergde volk werd een prooi van oproermakers. De Franse Revolutie was slechts een gedeeltelijke uitbarsting, een eerste schok van de algemene beroering, die elk burgerlijk en geestelijk gebouw omver zal werpen. In plaats daarvan zal men de instellingen der hel oprichten; het boze zal wettelijk ten uitvoer gebracht worden, met al de indrukwekkende

36

luister van een regering, terwijl nochtans alles van het dan alleen machtige volk zal uitgaan. De mens der zonde (2 Thessalonicenzen 2:3) verheft zich. Als deze zich geheel geopenbaard heeft, zal de Zoon des mensen komen. 'En dewijl gij nog immer zijn gezalfden zijt, heeft Hij thans de teekenen der tijden verklaard en de verborgen oorzaken dezer onheilen ontdekt'. 'Reeds wordt het laatste klokgelui van de uitvaart dezer wereld vernomen'. De redding is geen aardse redding. De enige hoop van de Kerk is opgenomen te worden in de wolken, de Heer tegemoet. Reeds heeft de Heer zich opgemaakt zijn woonstede in Sion weer op te richten en van daaruit richt Hij zijn getuigenis tot alle gedoopten en wel door de hand van twaalf mannen, die door de Heilige Geest geroepen zijn tot apostelen, om de overtredingen te verkondigen, maar ook de goede boodschap.

Het werk der redding
Tenslotte volgt een korte schets van het ontstaan van het Apostolische Werk. 'Toen werd de stem van Jezus opnieuw in zijn gemeente vernomen en deze stem zal nimmermeer zwijgen'. In het herstel van het viervoudig ambt biedt God het enige middel tot herstel en redding. Wie dit verwerpt, verklaart zichzelf daarmee afvallig en ongelovig te zijn. De oproep tot de geestelijken luidt: blijft een ieder in uw eigen plaatsen en erkent Gods hand in dit werk; wacht dag en nacht met de onder u gestelde gemeente op de verlossing Israëls, die nabij is.
En tot de vorsten en overheden: gaat alle onzedelijkheid en goddeloosheid tegen, reinigt uw hoven, steunt de Kerk en vreest niet dit werk te erkennen. Ook uw enige weg tot ontkoming is, dat gij vóór het naderende kwaad wordt weggenomen.

Als eerst-gadresseerden van het hierboven kort weergegeven Testimonium kwamen in aanmerking de paus, de keizer van Oostenrijk en de koning van Frankrijk. Zij werden beschouwd als de vertegenwoordigers van de drie christelijke staatsvormen (overigens in geperverteerde gestalte [ 50 ]): theocratie, autocratie en constitutionele monarchie. Door Drummond, in gezelschap van de apostel van het betreffende land, werd het Testimonium overhandigd aan kardinaal Acton (te Londen) voor paus Gregorius XVI; aan vorst Metternich voor keizer Ferdinand; de aanbieding aan Louis Philippe moest wegens rouw aan het hof worden uitgesteld en heeft waarschijnlijk nooit plaatsgevonden. Of deze heersers ooit persoonlijk van het stuk hebben kennis genomen, is hoogst onzeker; van enige reactie is althans geen spoor te bekennen.
Later werd het Testimonium nog aan andere vorsten en kerkelijke leiders overhandigd, 'besonders al diejenigen, in deren Gebiete seit dem Jahre 1838 die Aufrichtung von Gemeinden begann' [ 51 ]. Misschien is deze beperking de verklaring van het feit, dat van een overhandiging in Nederland aan koning Willem I of aan de Algmene Synode van de Nederlandsche Hervormde Kerk niets bekend is [ 52 ]. Alleen koning Friedrich Wilhelm IV van Pruisen schijnt het Testimonium welwillend ontvangen te hebben [ 53 ].

De in het Testimonium aangekondigde beroeringen zag de Katholiek-Apostolische geschiedschrijver Rossteuscher zich opnieuw aankondigen in de revolutie van 1848; de vernietigende slag tegen de christelijke wereldorde, het einde van de genadetijd van tien jaren, die God de vorsten gegund had om gehoor te geven aan het getuigenis van zijn apostelen. In dat jaar immers moesten de paus, de keizer van Oostenrijk en de koning van Frankrijk uit hun hoofdsteden vluchten, als teken van wat in de Voleinding alle geestelijke en wereldlijke machthebbers wacht [ 54 ].

37

4. CRISIS TUSSEN GEEST EN AMBT

Begin 1838 waren de apostelen overgestoken naar het Europese vasteland, ieder in gezelschap van een door hemzelf uitgekozen ambtsdrager. Cardale, als apostel van Engeland, bleef in Albury. Aangezien de archieven van Albury niet voor onderzoek opengesteld worden [ 55 ] kan over het resultaat van de apostolische verkenningsreizen niets meegedeeld worden dan de vage constatering van Dowglasse, dat 'a practical lesson in catholicity was taught'. Alleen Carlyle heeft later een beeld gepubliceerd van zijn bevindingen [ 56 ]. Van gehoor voor hun boodschap is nauwelijks sprake. De absoluutheid, waarmee de kerkelijke overheden werd aangezegd de in het Testimonium getekende structuur te aanvaarden (als 'de gedoopten hen verwerpen en vervolgen, zoo verklaren zij zich hiermede afvalligen te zijn', p. 128), zal daar niet vreemd aan zijn. In de praktijk zouden zij, die in de zending der apostelen geloofden, alleen in eigen gemeenten dit ideaalbeeld kunnen verwezenlijken. Het duidelijkst zijn de resultaten van de les in katholiciteit af te lezen uit de liturgie, waarin talrijke elementen werden overgenomen, die apostelen, wier stamgebieden in katholieke landen lagen, hadden leren kennen. In de eerste plaats de offergedachte in de Eucharistie; verder werd, aanvankelijk alleen in Albury, later in de vrijheid van de engelen aanbevolen, het dragen van liturgische gewaden door de priesters, ingevoerd [ 57 ].
Een profetisch woord had de duur van de afwezigheid van de apostelen beperkt tot 1260 dagen, gerekend van de dag van hun afzondering (14 juli 1835). Dus waren zij tegen Kerstmis 1838 weer in Albury bijeen. Na een tijd, waarin zij hun ervaringen uitwisselden en verdere leiding van de Geest zochten, vertrokken zij opnieuw naar hun stamgebieden. Nu was hun verblijf daar van zeer korte duur. Nog vóór het eind van 1839 ontvingen zij het dringende verzoek van Cardale terug te keren naar Albury om samen het hoofd te bieden aan een ernstige krisis, die 'well-nigh had caused the breaking up of the work, which had, with so many labour and pains, been thus far carried on' [ 58 ].

Voor een goed begrip van wat zich afspeelde is het nodig ons de oorsprongen van het Werk te herinneren. Die lag immers in buitengewone manifestaties van de Heilige Geest. Vooral de min of meer gerichte uitspraken van profeten hadden de richting gewezen, waarin het Werk zich ontwikkeld had. Daarnaast moeten die predikanten genoemd worden, die in hun diensten ruimte gegeven hadden aan de geestesuitingen. Zij bleven belangrijke leidende figuren. Van de apostelen zelf moet trouwens gezegd worden, dat zij de draagwijdte van hun gezag aanvankelijk allerminst beseften. In de gemeenten, waartoe zij behoorden, stelden zij zich tot aan de 'Afzondering' loyaal onder het gezag van de voorganger. Apostolische handelingen verrichten zij slechts, wanneer de Geest dat hun te kennen gaf (vgl. hfdst. 3.2). Er is duidelijk sprake van een prioriteit van de Geest boven het ambt.
In zoverre trad daarin een verschuiving op, dat geleidelijk minder nadruk kwam te liggen op de momentane uitstorting van de Geest dan op zijn permanente inwoning en verlichting. En deze inwoning zag men verbonden aan het ambt. Er waren 'profeterende personen' en daarnaast permanente dragers van het profeten-ambt. Maar allengs begonnen geliefde teksten in Apostolische kring een pregnante betekenis te krijgen. Zowel 1 Korintiërs 12 als Efeziërs 4 noemen vóór de profeten de

38

apostelen. Dat moet toch in de aard en de graad van hun ambtelijke volmacht tot uitdrukking komen! In de praktijk was dat aanvankelijk niet het geval. Zo was het voorgekomen, dat door profetie mannen tot een ambt geroepen waren en van heinde en ver naar Londen waren gereisd (anno 1835!) om door een apostel geordend te worden, maar onverrichter zake naar huis terug moesten keren, omdat de apostel zich niet door de Geest gedreven voelde hun de handen op te leggen of een momentaan profetisch bevel daartoe ontbrak.
Maar nog vóór de afzondering van de apostelen waren Armstrong en Woodhouse, vertrouwend op de beloofde voortdurende bijstand van de Geest, er toe overgegaan ambtsdragers te ordenen zonder directe ingeving. 'Triomf, de Heer heeft overwonnen!' sprak de Geest door de mond van een profeet. En Rossteuscher juicht: 'Das Regiment im Geistesgebiete war den Aposteln nun erst fest bestätigt! ['59 ]. Niettemin is het begrijpelijk, dat de profeten zich hun ambtelijke plaats bleven voorstellen als in ieder geval gelijkwaardig naast die van de apostelen. En het feit, dat nog zo kort geleden apostelen een functie bleven bekleden, ondergeschikt aan de voorganger van hun gemeente, liet zijn sporen na in de wijze waarop de engelen hun plaats zagen. Denk aan Irving (pag. 27), die zei te besturen temidden van zijn apostelen! De Presbyterianen en Independentisten onder hen waren al helemaal niet gewend aan persoonlijk-hiërarchische verhoudingen. Dat een krisis zou ontstaan, was onvermijdelijk.
Deze kwam tijdens de afwezigheid van het merendeel der apostelen, in 1839, toen de leiding van het Werk praktisch berustte bij de Council of Zion. De inzet was de vraag, of de vier ambten samen de Kerk zouden besturen of dat de apostelen het hoogste gezag zouden uitoefenen.

THe Apostles chapel Albury
Het duurde tot juni 1840 eer ook de apostelen, die uit de verste uithoeken van Europa moesten komen, zich in Albury bij de anderen hadden gevoegd. Alle ambtsdragers van de Algemene Kerk en de engelen van de plaatselijke gemeenten werden nu uitgenodigd openhartig hun denkbeelden over welke zaak zij ook nodig achtten, ter kennis van de apostelen te brengen. Na zorgvuldige overweging van de geuite bezwaren en suggesties gaven de apostelen een verklaring uit, die aan duidelijkheid niets te wensen overliet [ 60 ]. Er kon geen sprake van zijn, dat een concilie de Kerk zou regeren; evenmin van de autonomie van de profeten (hadden die dáárom gevraagd? MJT). De enige concessie van de kant van de apostelen bestond hierin, dat zij zich bereid verklaarden zich terzijde te laten schuiven (!), wanneer de dragers van de andere ambten hun niet de ruimte wilden geven de kerken te besturen naar de hun door God verleende gaven.
Het ultimatum werd aanvaard. De instelling van 'minister with the apostles' (ambtsdragers-met-de-apostelen, persoonlijke medewerkers, toegevoegd aan de apostel) werd opgeschort; de Council of Zion, zo nauwkeurig samengesteld naar Schrift- en profeten woord, werd ontbonden. Pas in 1847 mocht het weer samenkomen, maar slechts in de hoedanigheid van 'raad voor de stam Juda'. Alle profetische uitspraken werden aan het oordeel van de apostelen onderworpen.
Krachtiger dan te voren kwam het apostolisch gezag uit de krisis te voorschijn. Maar niet ongehavend: apostel MacKenzie, die wel had meegewerkt aan de totstandkoming van de maatregelen, weigerde uiteindelijk die met zijn handtekening te bekrachtigen. Ja, hij weigerde zelfs verder als apostel op te treden, zolang er

39

niet een tweede pinksterwonder geschiedde, dat hem bij al zijn handelingen zou toerusten met buitengewone krachten des Geestes.
Blijkbaar was hem het vertrouwen in de blijvende, aan een ambt gebonden inwoning des Geestes toch teveel. Hoewel hij telkens weer uitgenodigd werd voor de raadsvergaderingen van het apostelcollege, gaf hij daaraan nimmer gehoor. Evenmin nam MacKenzie ooit nog deel aan enige eredienst in de Katholiek Apostolische Kerk [ 61 ].

Zover men uit de schaarse gegevens kan afleiden kan men zeggen, dat in de gemeenten het gezag van de apostelen hersteld was. Niettemin kenmerkt zich het volgende decennium door een zekere matheid en ontegenzeggelijke achteruitgang. Woodhouse schrijft hier in zijn Narrative of Events openhartig over [ 62: ] het aantal gemeenten liep terug evenals het getal der priesters, van wie sommige stierven, andere het Werk vaarwel zegden. In 1846 moest de gemeente van Westminster opgeheven en het kerkgebouw verkocht worden, zodat het zevental der Londense gemeenten als geestelijk Zion, op grond van directe aanwijzing door de Geest als voorbeeld van de Kerk tot stand gebracht, in feite alleen nog idealiter bestond [ 63 ].
In een rondschrijven van 20 februari 1847, getiteld On foreign work, .spreekt Drummond er zijn bezorgdheid over uit, dat zelfs in de apostelkring voorstellen wel besproken, maar niet uitgewerkt worden en dat de ambtsdragers van de Algemene Kerk, die in Albury wonen, nauwelijks iets uitvoeren ('if they have done anything but walk from their lodgings to the church and from the church to their lodgings'). Hij spoort aan tot activiteit in contacten met gelovigen in de historische kerkgenootschappen en tot zorg voor de armen, een activiteit, waarin de Rooms Katholieken zich onderscheiden ('The Anglicans are snobbish in their churches. . . '). Klachten uit de gemeenten over lauwheid en achteruitgang bereiken AIbury keer op keer.

Maar alleen al het eerlijk constateren van deze verontrustende tekenen bleek al een prikkel tot nieuwe bezinning op de diepere oorzaken van deze lethargie. Kwam alles niet ten diepste voort uit gebrek aan gedrevenheid door de Heilige Geest? Niettemin betekende dit inzicht geen terugkeer naar de charismatische beginperiode. Nee, het meedelen van de Geest was zoals bij de roeping van Cardale geprofeteerd was) de taak van de apostelen. En nu scheen de situatie erom te roepen deze opdracht te volvoeren.
Men vatte weer moed, begon de priesters te onderwijzen omtrent de handeling van de verzegeling, de doop met de Heilige Geest, die toch aan alle leden van de Kerk was toegezegd. Het eerst werden de profeet, de evangelist en de herder, toegevoegd aan Cardale, door hun apostel verzegeld. Daarna de andere dienaren van de Algemene Kerk, de engelen van de 'zeven' gemeenten te Londen en de onder hen dienende priesters. Reeds in de zomer van 1847 werden de eerste gemeenteleden, die voldoende toebereid waren, verzegeld. Een speciale orde van dienst voor deze plechtigheid, waarvan de handoplegging door de apostel het belangrijkste element is, werd ontworpen. Aan de apostelen werd de vrijheid gelaten in hun stamgebieden de verzegeling in te voeren, wanneer zij meenden, dat de gemeenten daarvoor rijp waren. 'Do we see here a further recession from the earlier stress on charismatic signs, and the growing emphasis on ordinances?' vraagt de Anglicaanse canon

40

R.A. Davenport [ 65 ]. Dat dit geen rethorische vraag is, zal uit het vervolg van de geschiedenis van het Apostolische Werk overduidelijk blijken.
Een opleving in de gemeenten en in heel het Werk is na 1847 in elk geval duidelijk te constateren [ 66 ]. In Groot-Brittannië nam in een jaar tijd het aantal deelnemers aan de H. Eucharistie met een derde toe. Ook op het continent van Europa begon het Werk nu vruchten af te werpen. Een uitwendige neven-oorzaak is misschien te zien in de toenemende revolutionaire spanningen, die in 1848 tot ontlading zouden komen.

5. HET WERK. BUITEN GROOT-BRITTANNIË

Het bezoek van een Methodistische proponent, George Ryerson, aan Engeland werd er de oorzaak van, dat reeds vroeg in zijn geschiedenis het Apostolische Werk een voet aan de grond kreeg in Canada. Ryerson was naar Engeland gekomen als lid van een delegatie, die kwam protesteren tegen de bevoorrechte positie van de Anglicaanse Kerk in deze Britse kolonie. In Londen kwam hij in aanraking met Irving en zijn gemeente. Ten volle overtuigd van de goddelijke oorsprong van het Werk keerde hij in 1834 terug naar Canada in gezelschap van de evangelist William R. Caird. Vooral onder Methodisten sloeg hun boodschap aan. In 1837 konden gemeenten gesticht worden in Kingston en Toronto; van deze laatste gemeente werd Ryerson engel. Engel van de gemeente te Kingston werd de hoogkerkelijke Anglicaanse priester Adam Hood, die zich reeds verdienstelijk had gemaakt in de Anglicaanse zending in het gebied van Ottawa River [ 67 ].

Caird en Ryerson bezochten in 1834 ook de Verenigde Staten. Een vreemdeling had te Londen de aandacht gevestigd op geestelijke gemeenten aldaar. Bij nadere kennismaking bleken dit Mormonen te zijn en de vreemdeling één van hun zendelingen. Meer dan door de Mormonen was enig onthaal voor het Werk voorbereid door het Adventisme van Miller, die voor 1843/44 het aanbreken van het Duizendjarig Rijk had berekend. In 1851 kon een grote gemeente in New York gesticht worden. Apostel Armstrong, aan wiens zorg inmiddels de noordamerikaanse gemeenten waren toevertrouwd, kon in 1860 verscheidene bloeiende gemeenten bezoeken in het Oosten van de U.S.A. Belangrijke personen zijn hier geweest de gebroeders W.W. en S.J. Andrews, beide Congregationalistische predikanten. De eerste schreef een klein, fraai boekje over de History and Claims van het Apostolische Werk [ 68 ].

Het werk van de evangelist C.M. Carré in Frankrijk in het begin van 1835 droeg weinig vrucht. Dit geringe resultaat kwam niet als een verrassing, want reeds bij zijn uitzending hadden profetische stemmen een wee-geroep aangeheven over het land, dat zich niet liet waarschuwen, Jezus als koning had verworpen en de komst van de Antichrist had voorbereid. Een Gereformeerd predikant uit het Noorden van het land werd voor het Werk gewonnen en heeft met veel zegen onder Katholieken en Protestanten de kennis van de rechte weg des Heren verbreid, zoals Rossteuscher weinig concreet vermeldt [ 69 ]. Born (Das Werk des Herrn, p. 42) noemt Parijs als eerste gemeente, gesticht in 1850, met als engel de voormalige Rooms-Katholieke priester C.H.M. Massiot.

Alleen in Duitsland was sprake van een verrassende verbreiding van het Werk onder zeer opvallende omstandigheden [ 70 ]. In Karlshuld in Beieren had bij de jaarwisseling van 1827-28 de jonge Rooms-Katholieke geestelijke Johann Evangelist Lutz een vurige preek gehouden. Nog diezelfde nacht werd hij gewaarschuwd, dat zijn kerk vol zat met mensen, die wilden biechten. Een geest van gebed en exaltatie kwam over de parochie en deze toestand hield maandenlang aan. In huissamenkomsten werden mensen gedreven om te profeteren: 'leh will euch - spricht der Herr - wieder Apostel senden und Propheten wie am Anfang, und will meinen Geist ausgiessen, wie vorhin'. Natuurlijk bracht dit alles veel opschudding teweeg. Om een dreigende overplaatsing te ontgaan, zocht Lutz met de meerderheid van zijn parochianen

41

de vrijheid van de Evangelische Kerk. Hier vond hij echter wel openheid voor vrijzinnige denkbeelden, maar niet voor de geestesuitingen. Na korte tijd keerde hij terug tot de Rooms-Katholieke Kerk. In 1842, hij was toen priester in Oberroth, kwam Lutz in aanraking met de ons reeds bekende evangelist Caird. Toen deze hem vertelde over de nieuw-geroepen apostelen, riep Lutz: 'Apostelen? Ik wacht nu al veertien jaar op apostelenl' Na tien jaar van studie en van conflicten met zijn kerkelijke superieuren verbond hij zich helemaal aan het Werk, werd in Albury voorbereid om in Zwitserland te arbeiden en in Bern geordend tot herder.
Nog drie Rooms-Katholieke geestelijken gingen in die jaren over tot het Apostolische Werk. Vanwege vervolging door de overheid in Beieren weken vele aanhangers uit naar Württemberg, waar in Ulm de eerste Katholiek Apostolische Gemeente van de stam Ruben (Zuid-Duitsland) ontstond [ 71 ].

In Noord-Duitsland had de Lutherse hoogleraar in de theologie Heinrich Wilhelm Thiersch het Werk reeds vanaf het begin met belangstelling gevolgd. Met apostel Carlyle raakte hij persoonlijk bevriend. Na in 1850 zijn professoraat te hebben neergelegd, wijdde hij zich helemaal aan het Apostolische Werk, met name onder de verspreide gemeenten [ 72 ].
In Pruisen werkte de evangelist Charles J. T. Böhm, in Denemarken geboren, in Engeland getogen en woonachtig in Duitsland. Geen theoloog van professie, maar wel van kwaliteit, was hij het, die Thiersch met de Apostolische inzichten in kennis had gebracht. In Berlijn werkte hij met zoveel vrucht, dat hij in 1846 de apostelen Carlyle en Woodhouse kon uitnodigen daarheen te komen. Kerstmis 1846 werden in Frankfurt a.d. Main de eerste verzegelingen verricht door Carlyle. Onder de verzegelden waren Heinrich Thiersch en de Marburger Privatdozent E.A. Rossteuscher. In Berlijn werden de eerste Apostolischen verzegeld op 19 maart 1848 'unter den grimmigsten Zuckungen der Europäischen Revolution' [ 73 ]. Misschien is uit deze revolutionaire Zuckungen te verklaren, dat zich onder de eerste aanhangers van het beslist anti-democratische Werk een Obertribunals-Assessor, een Geheim Obertribunalsrat, een generaal en verscheidene hoge officieren bevonden. Ondanks hun aanhang onder invloedrijke personen, belandden herhaaldelijk Apostolische ambtsdragers in de gevangenis, omdat zij doopten, huwelijken bevestigden en andere ambtshandelingen verrichtten, die voorbehouden waren aan predikanten van de staatskerk. Eerst in 1852 werden de godsdienstoefeningen in Berlijn officieel toegelaten. In datzelfde jaar werden in de stam in Simeon (Noord-Duitsland) 1004 gelovigen verzegeld. Juist in het bloeiende werk in deze stam zou spoedig het schisma zich voltrekken vanwege de vraag om de opvolging van de apostelen.

In Zwitserland was in 1836 aan de Vrije Hogeschool te Genève deining ontstaan door het optreden van de evangelist Carré. Deze vond gehoor bij de hoogleraar Preiswerk, die Carré gelegenheid bood in zijn huis bijeenkomsten te houden. Mede door de felle bestrijding van Merle d'Aubigné, vooral gericht tegen lrvings christologie, werd hij in februari 1837 ontslagen [ 74 ]. Korte tijd later keerde Preiswerk van zijn weg terug en werd hoogleraar te Basel. Zowel door het werk van Lutz als dat van Carré was toch ook in Zwitserland enige groei te bespeuren. In Basel werd in 1855 de eerste gemeente gesticht. In 1859 kon Drummond aan 200 personen de handen opleggen, onder wie vijf voormalige Rooms-Katholieke priesters.

Verder acht ik het voldoende om aan de hand van enkele jaartallen een indruk te geven van de internationale ontplooiing van het Werk, die na de crisis van 1840 eerst goed op gang kwam.

42

In België werd de eerste gemeente gesticht in 1852 te Luik; daar werd een voormalige Rooms-Katholieke priester de eerste engel. Van hetzelfde jaar dateert de eerste gemeente te Memel in Litouwen; de engel, Heinrich Deventer, behoorde tot de eerste verzegelden te Berlijn. In Australië werd in 1854 Melbourne de eerste gemeente. In Italië kon 1859 in Florence een gemeente gesticht worden, die echter in 1870 reeds te klein was om de Eucharistie te vieren. Mei 1872 ontving Woodhouse de profetie, dat Jezus hem in Rome wilde zien, maar hij moest vaststellen, dat daar geen mogelijkheden voor het Werk waren. Dalton en MacKenzie boden het Testimonium aan aan Karel XIV van Zweden en aan de aartsbisschop van Uppsala; toch duurde het nog tot 1878 eer in Stockholm een eerste gemeente gevormd was.
In 1851 overhandigde de evangelist W.M. White het Testimonium aan tsaar Nicolaas I van Rusland. Het resultaat was de aanzegging, dat als hij niet binnen acht dagen Rusland verlaten zou hebben, hij naar Siberië verbannen zou worden. Niettemin ontstonden in Sint Petersburg (1872) en in Odessa (1900) kleine gemeenten, die na de revolutie van 1917 ophielden te bestaan [ 75 ].
In algemene termen wordt verder nog melding gemaakt van het Werk in Ierland, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. Volgens de Hersteld-Apostolische apostel A.J. Korff waren er in 1899 op het Europese continent 407 Katholiek-Apostolische gemeenten, als volgt over de landen verdeeld:

Duitsland 259
Frankrijk 6
Oostenrijk 6
België 2
Zwitserland 39
Italië 2
Denemarken 46
Rusland 11
Zweden 12
Nederland 14 [ 76 ]
Noorwegen 10

6. NEDERLAND

Reeds eerder (noot 52) vermeldde ik, dat in de archieven van de Nederlandsche Hervormde Kerk en in andere daarvoor in aanmerking komende archieven niets te vinden is betreffende een eventuele aanbieding van het Testimonium aan de leiding van de Hervormde Kerk of aan de koning. De eerste sporen van het Apostolische Werk treffen we in Nederland aan in kringen, waar directe invloed van het Réveil voortleefde. Tussen dit Réveil en de oorsprongen van het Apostolische Werk bestaat op enkele punten treffende overeenkomst. De Bezwaren tegen de geest der eeuw, die Isaäc da Costa (reeds in 1823) kenbaar maakte, zijn voor een belangrijk deel dezelfde als die in het Testimonium naar voren komen. Bij beide verwachting van de spoedige wederkomt van de Heer, de gedachte van de bekering en het herstel van Israël, in reactie op de Franse Revolutie een sterk anti-democratische tendens. In een bepaalde tak van het Réveil vinden we ook de afkeer van de vrije-kerkgedachte, waarbij gebondenheid aan Kerk en confessie gepaard ging met onvrede over de verdeeldheid van de Kerk [ 77 ].

Begin 1851 vervoegden zich bij dr. J.J. van Oosterzee, predikant te Rotterdam, twee Engelsen met het verzoek hem over een zaak van hoge aangelegenheid te mogen spreken. Het waren apostel King-Church en de evangelist L.R. Symes. Hun persoonlijkheid maakte op hem een diepe indruk; aan hun wijze van getuigen kon hij afzien, dat het hun een zaak was van han en geweten. 'Waar ik mij niet herinner ooit eene (in mijn oog grove) dwaling met meer convictie te hebben hooren verdedigen, bleef de herinnering aan den heer King en zijn medgezel. .. mij nog langen tijd levendig' [ 78 ]. In datzelfde jaar bezochten beide heren, eveneens te Rotterdam, de predikant dr. J.I. Doedes en overhandigden hem een exemplaar van het Testimonium. Doedes vond hierin aanleiding contact op te nemen met zijn collega te Enkhuizen, dr. D. Haning. In verband met een artikel, dat Haning wilde schrijven,

43

probeerden beiden een ontmoeting met de apostel en zijn evangelist te arrangeren. Harting schreef hen op 5 november vast een brief met vijf fundamentele vragen. De ontmoeting, waarbij deze vragen besproken zouden worden, is wegens ziekte van Harting niet doorgegaan [ 79 ].
Meer resultaat had de evangelist Maximilian van Pochhammer, die reeds in 1853 een flinke gemeente in het Pruisische Koningsbergen had opgebouwd en in 1862 naar ons land kwam. Hij beperkte zich niet tot vluchtige contacten met enkele predikanten, maar werd een graag en veel geziene gast in die lekekringen, waar opgewekt geestelijk leven en oprechte zorg voor de Kerk bestond. Een jaar lang vertoefde hij ten huize van Mr. Isaäk Capadose te Den Haag, zoon van de bekende persoon uit het Réveil Abraham Capadose, die door Rasker genoemd wordt: de man, die het kerkelijk nergens kon vinden (o.c. p. 86). Gedurende dat jaar werd Capadose geheel gewonnen voor het Apostolische Werk, waarin hij tot zijn dood in 1920 een belangrijke rol zou spelen. Na een tijd van voorbereiding ten huize van apostel Woodhouse te Albury werd hij in 1867 tot priester gewijd. In 1868 ontving hij de engel wijding in de Katholiek Apostolische Gemeente te Den Haag die een jaar tevoren gesticht was. Engel van deze eerste gemeente in Nederland werd Jacobus Johannes Landsman (gestorven 1882) [ 80 ].
Ter gelegenheid van de stichting van de eerste Katholiek Apostolische Gemeente in ons land, zou de Graaf van Bylandt hebben opgemerkt: Herr von Pochhammer hat so lange gepocht und so lange gehämmert bis er endlich eine Gemeinde gestiftet hat [ 81 ]. In 1898 werd Den Haag verheven tot aartsengel-zetel.

In dit verband mag niet onvermeld blijven, dat J.H. Gunning, Hervormd predikant te Den Haag en later hoogleraar te Amsterdam en Leiden, door het Werk bijzonder geboeid was en tweemaal in zijn leven er na aan toe geweest is tot de Apostolischen 'over te gaan. Volgens zijn zoon J.H. Gunning J.Hzn, is het voor hem 'levenslang een zware puzzle, neen, laat ik liever zeggen: een zware verzoeking geweest'. Gunning zelf schrijft, na een brief van Thiersch te hebben ontvangen, aan Groen van Prinsterer: 'Met aandoening gedenk ik al den strijd, de inwendige tranen en verzuchtingen, die de zaak, aan dezen brief van Thiersch verbonden, mij gekost heeft en nóg kost' [ 82 ]. Het waren vooral het streven naar eenheid en apostolisch leergezag, dat hem in het Werk boeide. Ook van de plechtige liturgische godsdienstoefening was hij onder de indruk [ 83 ].
Kort tevoren had zich in het Apostolische Werk een schisma voltrokken (zie hfdst. 4.1). Het ligt voor de hand, dat dit Gunning zeer ter harte ging. Köhler, gepromoveerd bij Van Oosterzee en goed bekend met Doedes, weet van een ontmoeting in 1865 ten huize van Gunning, van Von Pochhammer en de apostel der 'Apostolische Zending' F.W. Schwartz. Bij die gelegenheid kon Von Pochhammer Schwartz niet bewegen tot boetedoening voor het bedrog en het verraad, omdat hij de gemeente te Hamburg aan het Werk had ontfutseld [ 84, ] In Leven en Werken van J.H Gunningkon ik hierover niets vinden (evenmin bij Semmelinek o.c.).
Wel vond ik een ingezonden stuk van Gunning in het Doetinchemsch Weekblad, no. 47 van 1894, waarin hij fel protesteert tegen het ontslag van F.H.F.A. Faure, hervormd predikant te Rheden. Motief voor dit ontslag was, dat hij door het erkennen van het werk Gods in de apostelen tot een ander kerkgenootschap zou zijn overgegaan. Faure ontkende dit en was van oordeel, dat de gehele Kerk (en

45

De redactie van de website heeft hier een stuk relevante geschiedenis over de Engelse Apostel in gevoegd, Helaas is het artikel geschreven in de Engelse taal. Maar zeer interessant, er staan feiten vermeld die toch nog toe niet bekend waren.

Albury and the Catholic Apostolic Church

 >>>

dus ook de hervormde kerkafdeling) van 's Heren wege apostelen had ontvangen. Gunning schrijft dan: 'Onze Kerk duldt in hare Voorgangers de bepaaldste ontkenning van de algemeen-christelijke en hervormde belijdenis. Zij duldt ook dat, gelijk vóór enige jaren geschied is, eenige leeraren verklaren zich aan de bepalingen onzer Kerk niet meer gebonden te achten. Dus op beide terreinen, dat van leer en dat van praktische kerkleiding, duldt zij de meest opene uitspraak van ongehoorzaamheid aan haar. Welnu, dan is het ongeoorloofd een man, die juist daartegen over, verklaart te volharden in de gehoorzaamheid, bij het aanvaarden van zijn ambt beloofd, van zijne bediening te ontzetten, omdat men bij voorbaat oordeelt dat hij, krachtens zijne overtuiging, die gehoorzaamheid niet zal kunnen bewijzen' [ 85 ].

Over het verdere verloop van de ontwikkeling van de katholieke fase van het Apostolische Werk in Nederland is mij geen materiaal ter beschikking gekomen. Omdat juist deze periode getekend is door enerzijds de 'tijd van zwijgen', anderzijds door het doodzwijgen van de opkomst van de Apostolische Zending, hoeft dat ons niet te verwonderen.

7. DE TIJD VAN ZWIJGEN

In het jaar 1855 stierven drie apostelen: 26 januari MacKenzie (die zich van zijn ambt had teruggetrokken) en slechts twee dagen na hem Carlyle; daarna op 4 november William Dow, de laatste nog slechts 50 jaar oud. Kon na de dood van Carlyle sprak de 'pilaar der apostelen' (vgl. Galaten 2:9), Cardale, in een bijeenkomst van de Zeven Gemeenten van Londen: 'Menigeen had gedacht en ik beken het zelf tot hen behoord te hebben, dat de tot het apostelambt geroepenen, wanneer zij trouw bleven, niet zouden sterven, totdat zij de gasten des Heren in het hemels erfdeel binnengeleid hadden. Wij hebben ons vergist' [ 86 ]. Nog vóór het derde sterfgeval in hun kring hadden de apostelen overwogen of door hen stappen gedaan konden worden om de opengevallen plaatsen aan te vullen. Zij kwamen echter tot de overtuiging, dat in de Heilige Schrift geen machtiging tot eef dergelijke stap te vinden was [ 87 ].
In 1859 ontsliepen de apostelen Perceval en Drummond, in 1862 Tudor. Zes van de twaalf apostelen waren dus reeds gestorven. Geen wonder, dat de vraag naar de opvolging van de apostelen steeds meer harten en gedachten ging bezig houden. In Engeland, waar de meeste apostelen verblijf hielden, werden de gevolgen van hun geslonken aantal minder gevoeld dan in Duitsland met zijn vele en soms grote gemeenten.

Tijdens een bijeenkomst in de kapel te Albury op zondagavond 17 juli 1859 sprak de profeet Taplin een roepingsprofetie uit over de engel-evangelist Charles Böhm. Volgens Woodhouse (in een toespraak op 8 januari 1881) luidde de profetie: 'Jezus roept u tot apostolic messenger; Hij wil u gebruiken voor hem (sc: Carlyle), die Hij tot zich heeft genomen'. Sommigen der aanwezigen, onder wie de Duitse engelprofeet Heinrich Geyer, hoorden hierin Böhms roeping tot het apostelambt. De apostelen beslisten, dat het ging om een roeping tot het ambt van coädjutor. Een coädjutor was echter een helper, aan wie een bepaalde ambtsdrager alles kon opdragen, waartoe hijzelf bevoegd was. Dat veronderstelt uiteraard, dat zijn principaal een levende persoon is. Later (1865) zou de eveneens aanwezige apostel Cardale deze regels uiteen zetten in zijn Notes on a Ministry of the Office of Coadjutor'. Het is dus moeilijk te geloven, dat Böhm geroepen zou zijn tot coädjutor van een overleden apostel.
Een volgende roeping vond plaats op een vergadering van apostelen en profeten te Albury op 30 mei 1860. Toen was het Geyer, die de profetie uitsprak: 'Verlang naar de apostelen, die uw zetels hebben verlaten. De Heer geeft u twee apostelen op de lege plaatsen, als onderpand, dat Hij ook de overige weer zal doen bezetten, opdat uw schouders niet zullen breken: Charles Böhm en William Caird, die trouwe medewerkers bevonden zijn, als apostelen'. Ook deze roeping werd door de apostelen verworpen; zij hielden zich aan de in 1855 gedane uitspraak, geen apostelen meer in hun kring op te nemen. Om toch aan de roepingen niet geheel voorbij te gaan, werden Böhm en Caird tot coädjutoren benoemd [ 88 ].

In 1865 overleden kort na elkaar Sitwell en King-Church, in 1869 Dalton. Zo waren er veertig jaar na de roeping van de eerste apostel nog slechts drie van de twaalf in leven. Cardale was op 14 juli 1877 ter gelegenheid van de 42ste herdenkingsdienst van de afzondering der apostelen voor het laatst in het midden van de Zeven Gemeenten geweest. Aan het eind van de homilie had hij ziek de kerk verlaten en was naar Albury teruggekeerd. Vier dagen later stierf ook hij. Ruim twee jaar daarna, 9 oktober 1879, ontsliep ook de reeds lang aan zijn bed gekluisterde apostel Armstrong. De enig levende van de Engelse apostelen was nu nog Francis Woodhouse, bij zijn roeping de jongste van het twaalftal en nu 74 jaar oud. Toen hij de volgende winter in een raadsvergadering te Albury sprak over de toestand van het 'Apostolische Werk, zei een woord van profetie: 'Jezus is niet veranderd; er kan ook geen wijziging plaats hebben in de leiding en de ordening van zijn huis, totdat Hij de laatste zijner dienstknechten tot zich zal nemen'.
Vanzelfsprekend voorzag men, dat in de gemeenten de vraag moest opkomen, wat er zou gebeuren als ook de laatste apostel zou sterven. Aan het eind van de tweede druk van zijn Narrative of Events (1885) schrijft Woodhouse als antwoord op deze vraag nogal vagelijk, dat de Kerk zulke hechte fundamenten heeft, dat ze niet bezorgd hoeft te zijn voor de toekomst en citeert dan het woord van Jezus over Johannes: 'Indien Ik wil, dat hij blijft totdat Ik kom, wat gaat het u aan?' Net als onder de eerste christenen gaf dit woord aanleiding tot de gedachte, dat kort vóór of na de dood van Woodhouse de opneming der heiligen en de wederkomst van de Heer zouden plaatsvinden.
Tekenen der tijden waren er - zoals steeds - wel aan te wijzen. Genoemd worden de eerste stappen, die de Home Rule, zelfbestuur voor Ierland zouden brengen en de hernieuwde agitatie voor het losmaken van de Anglicaanse Kerk van de staat (disestablishment). Het eerste teken wees op het uiteenvallen van de natie, waar God zijn werk ter voleinding van deze bedeling was begonnen; het tweede de weg, die alle menselijke instellingen waren ingeslagen: los van God en de Kerk [ 89 ].
Op 3 februari 1901 stierf ook de laatste der Engelse apostelen, in de ouderdom van bijna 96 jaar 'en daarmee is het apostolische werk der laatste dagen in het sterfelijke vleesch eigenlijk tot een afsluiting gekomen' [ 90 ]. Drie zondagen lang vierde men niet de H. Eucharistie, maar hield de dienst van verootmoediging, voorgeschreven

46

voor de avond voor Pinksteren, alsof men nu een beslissend ingrijpen van God verwachtte. De vierde zondag vonden de beide nog in leven zijnde coädjutoren, Heath en Capadose, weer vrijheid om de Eucharistie te celebreren [ 91 ].

In het laatste levensjaar van Woodhouse had al een profetenwoord aangekondigd, dat spoedig het halve uur van stilte in de hemel, dat volgens Openbaring 8:1 zou intreden na het verzegelen van de 144.000, zou invallen [ 92 ]. Met de dood van de apostel, meende men, was deze tijd van zwijgen gekomen. Het getuigenis naar buiten verstomde. De beide coädjutoren konden, omdat ze slechts helpers van levende apostelen waren geweest, geen apostolische ambtshandelingen meer verrichten: er konden geen verzegelingen meer plaatsvinden en geen priesters en diakenen meer geordend worden. De kerkdiensten konden slechts in verkorte en vereenvoudigde vorm worden voortgezet. God had zijn volk geleid tot de grens van het beloofde land; door de zonden van de Kerk werd het binnenleiden vertraagd. De Katholiek Apostolische Gemeenten zien het nog steeds als hun taak de Kerk voor te gaan in het belijden van deze grote en gemeenschappelijke schuld.
In 1932 stierf Ludwig Albrecht, de laatste dienaar van de Algemene Kerk [ 93 ]. Sindsdien is de Katholiek Apostolische Kerk een groep afzonderlijk gemeenten. Door de dood van priesters, die niet meer vervangen konden worden, waren steeds meer gelovigen aangewezen op pastoraat en prediking van andere kerk-afdelingen (zoals men de kerkgenootschappen graag noemt.) Kerkgebouwen moesten worden gesloten en verkocht of werden ter beschikking van andere gemeenten gesteld.
De laatste engel, Karl Schrey, van de gemeente Siegen/Westfalen, stierf op 90-jarige leeftijd in 1960. De laatste priester, dr. Wilfried Maynard Davson van de gemeente Paddington (één van de zeven Londense gemeenten), stierf op 16 februari 1971; hij werd 95 jaar oud. Na zijn dood was er dus geen enkele Katholiek Apostolische Gemeente meer, waar de H. Eucharistie gevierd kon worden: 'ook de tafel der toonbroden was nu geheel bedekt'. De laatste Katholiek-Apostolische priester in Nederland, Johannes Landsman, was reeds op 93-jarige leeftijd te 's Gravenhage gestorven, en wel op 12 januari 1958. De oecumenische invloed, die van de Katholiek Apostolische Gemeenten is uitgegaan, wordt geïllustreerd door het feit, dat de Katholiek-Apostolische priester (uit Londen), die in de rouwdienst voorging, daarbij geassisteerd werd door een Anglicaanse priester, terwijl in het koor van de kerk een Rooms-Katholieke en twee Orthodoxe priesters en een Hervormde dominee aanwezig waren.
Zo zien we in de Katholiek Apostolische Gemeenten het in de kerkgeschiedenis unieke verschijnsel van een Kerk, die niet haar eigen identiteit tracht te handhaven, maar als aardse gestalte durft onder te gaan. Als Kerk echter weet zij zich lichaam van die Heer, die van zijn eigen lichaam zei: indien de graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft zij op zichzelf; maar indien zij sterft, brengt zij veel vrucht voort.

In Nederland zijn momenteel nog acht Katholiek Apostolische Gemeenten. Hier worden diensten van aanbidding, verootmoediging en voorbede gehouden. Deze diensten worden goed bezocht, ook door jonge mensen, die nog steeds van onderdiakenen geloofsonderricht ontvangen. Waar geen gemeente is, genieten Katholiek-Apostolischen gastrecht in bestaande kerkelijke gemeenten.

47

Wel te onderscheiden van bovengenoemde gemeenten zijn twee geloofsgemeenschappen in ons land, die zich ook Katholiek Apostolische Kerk noemen.
De eerste is een groepering van ongeveer 300 verzegelde gelovigen, die ontstaan is omstreeks 1930. In dat jaar vroegen twee doopleden van de Gereformeerde Kerk, woonachtig te Utrecht, zich af, waarom teksten als 1 Korintiërs 12-15 en Efeziërs 4 in de Kerk niet in hun totaliteit gepraktiseerd werden. Het waren de gebroeders Leonardus Johannes en Johannes Leonardus Bos. In Utrecht hadden zij enige tijd contact met de Katholiek Apostolische Gemeente, waar zij verder in de heilige Schriften werden onderwezen door het viervoudige ambt.
Thuis werd hun geopenbaard, dat de Heer hen tot apostelen riep. Deze roeping werd een jaar later bevestigd in een groep Christenen te Utrecht, waar de profetie werkzaam was. Zij stuurden een Getuigenis naar de engel van de Centraal Kerk van de Katholiek Apostolische Kerk te Londen. Toen deze niet reageerde zond men het naar de engel J. van der Waals van de Katholiek Apostolische Gemeente te Den Haag, met hetzelfde negatieve resultaat. Niettemin zetten de gebroeders Bos hun arbeid voort. Sinds 1937 onderhouden zij in hun gemeenten het viervoudig ambt, willen helemaal leven in de zin van het Testimonium en gebruiken de liturgie van de Katholiek Apostolische Kerk.
In 1968 stierf L.J. Bos, zodat Johannes Leonardus nu hun enige apostel is. Ieder lid van deze geloofsgemeenschap heeft opdracht om op zijn eigen plaats te blijven in die afdeling van de Kerk, waarin hij gedoopt is.
Evenals 'The Old Body' wil men zich niet anders noemen dan met de naam,' die heel de Kerk toekomt, dus Katholiek Apostolische Kerk. De materiele belangen worden behartigd door een stichting, genaamd Gemeente Gods [ 94 ].
Wel als kerkgenootschap onder de naam Katholiek Apostolische Kerk geregistreerd is een geloofsgemeenschap, voortgekomen uit de Hersteld Apostolische Zendingkerk. In 1971 trad, onder leiding van Jacob van der Poorten, een aantal mensen uit deze Kerk en 'verenigden zich met het oude altaar'. Over hen zal ik schrijven, wanneer de scheuringen in de Hersteld Apostolische Zendingkerk aan de orde zijn (pag. 60).

48

Hoofdstuk 4. Hersteld-Apostolischen en Nieuw-Apostolischen

Apostel Schwartz

1. DE PERIODE VAN APOSTEL SCHWARTZ

'Apostelen en Apostelen alléén, leert ons de H. Schrift kennen, als die voor de zichtbare kerk van Christus op aarde het middelpunt zijn van het gezag, van de leer, van de eenheid in alle dingen tot aan zijne tweede heerlijke verschijning aan hen, die hem zonder zonde verwachten tot zaligheid'. Deze uitspraak in het Testimonium der twaalf apostelen te Albury (p. 35, sectie 37) zou met vele, even duidelijke uitspraken uit dit enige geschrift, dat op gezag van alle twaalf apostelen de wereld is ingezonden, aan te vullen zijn. Vanaf haar oorsprong heeft de Katholiek Apostolische Kerk haar leden voorgehouden, dat het viervoudig ambt, het apostolaat voorop, bedoeld was als een blijvende instelling van Christus' wege totdat de ganse gemeente Gods gekomen is tot de eenheid des geloofs, tot de volkomen man, tot de mate van de grootte van de volheid van Christus. Zolang dit doel niet bereikt is, behoren er apostelen te zijn (Testimonium, p. 33, 34, vgl. Efeziërs 4:13). Hierbij dienen we niet te vergeten, dat de twaalf in de stellige overtuiging leefden, dat de Wederkomst zéér spoedig te verwachten was en dat hun roeping de laatste voorbereiding was om de bruid toe te bereiden op de komst van de Bruidegom.

Toen echter de ene apostel na de andere stierf, de Wederkomst uitbleef en geen stappen genomen werden om het apostelschap te laten voortduren, begonnen velen zich af te vragen of de onder de apostelen bijeengebrachte bruidsgemeente niet bezig was te vervallen in de zonde-bij-uitstek van de kerkafdelingen, n.l. het gewillig laten uitsterven van het apostelambt en zichzelf wijs te maken, dat haar zonde Gods wil was (zo letterlijk in het Testimonium, p. 84, sectie 75). Tot degenen, die zich hierover zorgen maakten, behoorde de engelprofeet (is: profeet met de rang van bisschop) Heinrich Geyer uit Berlijn, die als profeet eerst Carlyle, later Woodhouse op zijn reizen vergezelde. Hij had moeten aanzien, hoe in 1859 en 1860 twee apostelroepingen, door profeten uitgebracht, door de nog levende apostelen waren afgezwakt tot benoemingen van coädjutoren (hfdst. 3.7).
Een ander, die verontrust was op dit punt, was Friedrich Wilhelm Schwartz, een kleermaker, die tijdens een opleiding voor zendeling te Berlijn gehoor had gegeven aan de prediking van Böhm en behoorde tot de eersten, die daar in het revolutiejaar 1848 verzegeld waren. Inmiddels was hij hulp-engel te Hamburg, waar een filiaalgemeente (in Apostolisch spraakgebruik: hoorngemeente) was van die te Berlijn. Vurig bad hij met zijn gemeenteleden om aanvulling van het getal der apostelen, anderzijds vermaande hij Geyer zich gehoorzaam te schikken in de te Albury genomen beslissing.

In november 1862 ontving Schwartz een brief van Geyer, waarin deze hem vertelde:

Ik, Geyer, was met Apostel Woodhouse in Koningsbergen, ten einde in de kerk dienst te houden. Ik

49

Profeet Gyer


logeerde bij den ouderling Rosochacky (zie slot van noot 96). Toen wij in gebed met hem thuis waren, sprak de Heer door mij: 'Rosochacky, de Heer roept u tot apostel'. Dus broeder Rosochacky is toegevoegd als zevende apostel (t.w. naast de zes nog in leven zijnde Engelse apostelen, MJT).

Ik citeer hier uit een 'Brief van wijlen Apostel F.W. Schwanz, waarin de gebeurtenissen vermeld worden, welke aan zijn roeping tot apostel voorafgingen'. De oorspronkelijke brief dateert van 29 april 1891, dus van bijna dertig jaar na de beschreven gebeurtenissen [ 95 ]. Schwartz vervolgt daarin:

Het is dus ene onwaarheid, wanneer beweerd wordt, dat ik, F.W. Schwartz, niet in het openbaar zou zijn geroepen, wel echter is dit (heimelijk roepen, MJT) met Rosochacky in Koningsbergen geschied. Aangezien er geen verbod bestond om mannen te roepen, die als Apostelen des Heeren zouden moeten staan - Paulus en Barnabas in Antiochië werden ook in de gemeente geroepen, zonder dat de Apostelen het wisten, en aangezien de Heer alle broeders in Duitschland door broeder Geyer in hst ambt riep, was het mijn plicht om de vraag te stellen aan de broeders Geyer en Rosochacky of zij beiden voor de rechterstoel van God, de daad als door God verricht met 'ja' konden beantwoorden. Beiden zeiden 'ja'. Deze daad deelde ik aan de gemeente mede, waarop ik beiden naar Hamburg liet komen, in het begin van Januari 1863 en ze voor de gemeente stelde, waarop ik openlijk voor den hoofdengel Rothe mijn engelambt neerlegde, en nam Rosochacky aan als mijn apostel, mij onder zijn ambt stellende en vraagde daarop de gemeente: 'Wie deze broeder als apostel wil aannemen, staat op'. Op vijf leden na stonden allen op. Ik als engel stelde mij onder een vroegere ouderling. Daar nu Rosochacky door zijn vrouw tot twijfel werd gebracht, ging ik op verzoek van de gemeente naar Berlijn tot den engel Rothe, om terug te keeren. Hij verlangde nu van mij en de gemeente dat wij zouden zeggen, dat het werk met Rosochacky, door profeet Geyer geschied, duivelsch was. .. .ik antwoordde: 'Wij zullen deze daad nimmer duivelsch noemen, wij zullen ons niet tegen den HeiIigen Geest bezondigen, wat U doet is Uw zaak' en vertrok van hem, doch daarna werd ik ontboden in de Sacristie voor apostel Woodhouse. Ik en profeet Geyer kwamen daar. De apostel vroeg ons naar niets, maar las het uitsluitingsformulier voor, en daarmee waren wij buitengesloten.
Ik reisde terstond naar Hamburg terug waar des avonds de gemeente bijeen kwam en er werd besloten zonder apostel te blijven, totdat de Heer er ons een gaf. - Na verloop van een paar maanden werd de priester Preuss geroepen tot apostel in de plaats van Rosochacky. Een jonge man, die onder mij als priester gediend had, werd mijn apostel. Op den 2den Pinksterdag 1863 werd ik door den Heer, niet alleen door den mond van profeet Geyer, maar hetwelk de Heer verder bevestigde door vele profeteerende personen, geroepen tot apostel voor Holland, en Amsterdam als de plaats van aanvang aangewezen. En van Hamburg afreizende trad ik Amsterdam 24 September 1863 binnen en werk hier sedert dien tijd met zegen [ 96 ].

Een open vraag bij deze gebeunenissen blijft, waarom erkenning van de roeping van Rosochacky, die (zie onder) tot apostel voor Rusland geroepen schijnt te zijn, voor Schwarz inhield zich onder hem te stellen. Waarschijnlijk was het hem duidelijk, dat alleen al de erkenning van deze heimelijke roeping, n.b. in hetzelfde huis, waar Woodhouse zich reeds te bed had begeven, een de facto zich onttrekken aan diens gezag inhield. Later is Schwarz zelf met de vraag bezig geweest en schreef in een brief van 2 mei 1887 aan Woodhouse: 'Heb ik verstandig gehandeld? Ik antwoord: neen! Indien ik toen mijn geestelijk welzijn voor ogen had gehad, dan zou ik tot Geyer en Rosochacky gezegd hebben: ik heb een apostel en ik heb geen tweede nodig. Gaat gijlieden naar Rusland, waar uw arbeidsveld is aangetoond door Geyers profetiel Maar ach, ik leefde in de profetieën en was te eenvoudig in het geloof [ 97 ]. Hij ontkent dus ook nu niet, dat Rosochacky's roeping uit God was, maar zegt wel, dat hij hem niet als zijn apostel had moeten aanvaarden. Ook houdt Schwartz vol, dat de scheuring bij God besloten was: 'mijn schrijven heeft niet ten doel, dat ik wenste terug te keren als Hulp-engel, wel echter om de zaak der scheuring,

50

zowel als zoveel verkeerds, dat van beide zijden heeft plaats gevonden, in het ware licht te plaatsen. Wij zijn geen kinderen meer, maar oud en grijs geworden. Ik ben over de 72 jaar en gij zijt nog ouder. Zo te handelen hield ik mij verplicht aan het einde der dingen. Uw nog steeds liefhebbende en erende. . . enz.' Op deze brief heeft Woodhouse zijn vroegere ambtsdrager geen antwoord waardig gekeurd.

Van Katholiek-Apostolische zijde is de volgende summiere weergave van de gebeurtenissen. Omdat het, voor zover mij bekend, het enige publieke bericht over deze episode van de kant van de 'oude ordening' is, citeer ik het in zijn geheel. Aan het woord is Ludwig Albrecht, omstreeks 1928.

Kort na 1860 gelukte het den vijand (sc: Satan, MJT), het apostolische werk in Noord-Duitschland eenen zwaren slag toe te brengen. Een engelprofeet te Berlijn, Geyer genaamd, moest toen door den apostel wegens dwaalleeringen en ongehoorzaamheid uit zijn ambt ontzet en van de gemeenschap der kerk afgesneden worden. Reeds eerder was het Geyer gelukt, den onder den engel van Berlijn staanden voorganger der gemeente te Hamburg, evenals eenen anderen priester, aldaar met het grootste gedeelte der Hamburgsche gemeenteleden zijne zijde te doen kiezen. Ook tegen deze Hamburgsche dienaren en gemeenteleden moesten dezelfde geestelijke maatregelen genomen worden als tegen Geyer. Andere gemeenten buiten Hamburg werden goddank door den afval van Geyer niet benadeeld.
Geyer riep toen den vroegeren voorganger der Hamburgsche gemeente tot apostel uit en zoo vormde zich in Duitschland en ook in andere landen een werk van valsche apostelen, waardoor vele Christelijke broederen misleid zijn geworden. Het bleek echter spoedig, dat de door den vijand verleidden niet eensgezind konden blijven. Onder de aanhangers van de valsche apostelen vormden zich verschillende richtingen, die afzonderlijke namen aannamen. Den in waarheid geldenden naam, namelijk Katholiek Apostolische gemeenten, konden zij natuurlijk niet behouden. Zij noemen zich naar hunne valsche apostelen hersteld apostolische gemeenten, en de afzonderlijke partijen onder hen namen bovendien nog bijzondere onderscheidingsnamen aan. Hunne valsche apostelen worden door hen dikwijls op waarlijk godslasterlijke wijze verheerlijkt en hun aantal wordt bij overlijden steeds verder aangevuld. Verder toonen deze aanhangers van de valsche apostelen eene minachting of verwerping der H. Schrift, en staan zij scherp, zoo niet vijandig tegenover de verschillende kerkafdeelingen. Zoo zien wij, hoe vreeselijk de vijand hen misleidt en verblindt, die den weg der waarheid verlaten en die der leugen volgen [ 98 ].

Uit het vervolg zal blijken, hoe onbillijk in deze weergave gegeneraliseerd is.
Als strikt interne voorlichting was het rondschrijven bedoeld, dat Woodhouse, via Thiersch, liet uitgaan aan de engelen van de gemeenten in Noord-Duitschland. De titel hiervan luidt: Eine Belehrung über die Fortdauer des Apostolats.
In deze onderrichting wordt uiteengezet, waarom de apostelen omstreeks 1860 geen maatregelen namen om de overleden ambtgenoten te doen opvolgen: in de heilige Schrift vond men daartoe geen machtiging. De opvolging van Judas kan niet aangevoerd worden, want Judas zou nooit de definitieve opdracht als apostel van de Heer hebben ontvangen. Paulus en Barnabas hebben niets gedaan om hun opvolging te verzekeren. Enkele van de vele passages uit het Testimonium, waarin het ontbreken van een altijddurend apostolaat veroordeeld wordt, worden door Woodhouse wegverklaard.
Zijn hele redenering herhaalt een aantal bezwaren, die de kerkgenootschappen steeds aanvoerden tegen het herhaalbare apostolaat, maar is in flagrante tegenspraak met het (mede door hemzelf opgestelde) Testimonium. Terwijl daarin b.v. de bisschoppen van de oude Kerk wordt verweten, dat zij niet deden, wat hun plicht was geweest, n.l. dag en nacht tot God roepen om de instandhouding van de apostolische bediening in de Kerk (p. 59, sectie 54), wordt in 'Eine Belehrung' de

51

engelen (bisschoppen) van de gemeenten in Duitsland verboden te bidden om nieuwe apostelen in de plaats van de overledenen.
Aan het eind van het eerste gedeelte van dit geschrift (p. 10v) kon wel eens de ware, menselijke reden te voorschijn komen: de Engelse apostelen hebben door jarenlang gezamenlijke geestelijke omgang een grote mate van gelijkgezindheid bereikt. Het zou een wonder zijn, als iemand, die zomaar door een profeet geroepen werd, met deze apostelen op gelijke voet zou kunnen staan.
Maar dit bezwaar kan toch niet gelden voor Böhm en Caird? Bovendien: als het de Heilige Geest nu eens behaagde dit wonder te doen? Het geloof aan een dergelijk ingrijpen is het fundament van het hele Apostolische Werk!

Voor wij nu terugkeren tot de activiteiten van Schwartz in Nederland, eerst nog twee aantekeningen.
Rosochacky werd, nadat hij schuld beleden had, in zijn ambt hersteld.
G.C. Preuss, die baanbrekend werk voor het Hersteld-Apostolische Werk in Duitsland verrichtte, kreeg al spoedig onenigheid met Geyer. Toen Preuss in 1878 stierf, probeerde Geyer de Hamburgsche gemeente achter de door hem - evenals Rosochacky heimelijk - geroepen apostel J.F. Güldner te krijgen. Toen dat niet gelukte, stichtte hij de 'Apostolische Mission' , die in korte tijd verliep. Misschien blijkt nog een rest van Geyers instelling, meegenomen uit de 'oude ordening', die het Apostolische Werk als een werk voor heel de Kerk zag, uit het verwijt, dat hij de mensen terugpreekte in de volkskerk! Hij stierf in 1896 [ 99 ].
Na een interim, waarin apostel Menkhoff (zie onder) ook de zorg voor de stam Efraïm op zich nam, werd Preuss opgevolgd (1881) door Friedrich Krebs. Met hem, kan men zeggen, begint de Nieuw-Apostolische tak van het Werk.

De 24ste september 1863 arriveerde Schwartz in Amsterdam, korte tijd later gevolgd door zijn vrouw. Drie jonge evangelisten, Meyersam, Hübner en Ahlin, hadden zijn komst enigermate voorbereid. Op profetische aanwijzing kreeg zijn stam de naam Juda, waarmee werd aangeduid, dat de heerschappij in de Kerk overgegaan was van Engeland naar Nederland (vgl. Genesis 49:10). Schwartz pretendeerde dus niet een nieuw werk te beginnen, maar het oude Apostolische Werk voort te zetten. Niettemin was zijn wijze van werken een totaal andere, en dat zou mede bepalend worden voor de verdere ontwikkeling van het Werk. Terwijl de 'oude ordening' steeds contact begon te zoeken met leidende personen uit Kerk en samenleving en vandaar invloed zocht te krijgen onder het 'volk', richtte Schwartz zich van meet aan tot de onderste sociale lagen. De leer echter, door hem in Nederland verkondigd, was dezelfde als die in het Werk altijd gepredikt was. Aanvankelijk verrichtte Schwartz de diensten ook in dezelfde liturgische stijl als in de Katholiek Apostolische Kerk gebruikelijk was en in zijn witte priestergewaad.
Zowel wat de uiterlijke omstandigheden als wat betreft de weerklank, die zijn arbeid vond, maakte Schwartz een moeilijke tijd door. Van een bewaarschooltje in de Bloemstraat verhuisde men van het ene huurlokaal naar het andere om tenslotte op het Prinseneiland terecht te komen. Daar kon men een oud cichorei-pakhuis kopen, dat omgebouwd werd tot 'Kapel van de Apostolische Zending', in de volksmond 'het cichoreikerkje' genoemd[ 100 ]. De financiële toestand in die begintijd was van dien aard, dat Schwartz ernstig aanstalten maakte om terug te keren naar

52

Hamburg. Om dat te verhoeden verplichtten de leden van de gemeente zich om samen wekelijks het vaste bedrag van f 9,- op te brengen om te voorzien in het levensonderhoud van hun apostel en zijn gezin. In die tijd ontving Schwartz eens een brief met een bankbiljet van f 1000,-: 'Dit is voor U, indien U slechts openlijk erkennen wilt geen apostel te zijn'. Schwartz stuurde het geld onmiddellijk aan de afzender terug met de woorden: 'Ik bedank ervoor om voor een mondvol brood mijnen God en zender te verloochenen' [ 101 ].

Hemelvaartsdag 1864 werd de eerste verzegelingdienst gehouden, waarin drie mannen werden verzegeld. Twee van hen werden al spoedig de Apostolische Zending ontrouw; de derde bracht het tot stam-profeet, maar moest later door Schwartz geëxcommuniceerd worden.
Van meer betekenis werd het, dat hij voor het Werk wist te winnen de voorganger van een Vrije Evangelische Gemeente te Ouderkerk aan de Amstel, F. W. Menkhof!. Deze, die veel bezwaar had tegen uiterlijkheden als priestergewaden en pontificale plechtigheden, bracht Schwartz ertoe een soberder stijl in te voeren, die ook beter aansloot bij wat de Nederlandse belangstellenden gewend waren. Financiële noodzaak speelde bij Schwartz's bereidheid stellig een rol. In 1867 zond Schwartz zijn landgenoot Menkhoff als evangelist naar Bielefeld, waar reeds twee jaar later honderd gelovigen verzegeld konden worden. Bijzonder verrassend was dat niet, want in piëtistische kringen in deze omgeving was Menkhoff allang een bekend en geliefd prediker. In 1872 werd hij te Amsterdam geroepen tot apostel voor Westfalen en de Rijnprovincie [ 102 ].

Schwartz werkte, uit eerbied voor de 'moederkerk' niet in die plaatsen, waar een Katholiek Apostolische Gemeente was. Deze werden nu betiteld als gemeenten van de 'oude ordening'. Van een verzoeningspoging door Gunning heb ik op (pag. 44) al melding gemaakt. Een nieuwe, schriftelijke poging deden in 1884 de apostelen Schwartz, Menkhoff en Krebs (de opvolger van Preuss), maar hun brief aan Woodhouse bleef onbeantwoord [ 103 ].
Na ongeveer tien jaar begon het werk van de Apostolische Zending vrucht te dragen. Vanuit Amsterdam werd een bloeiende gemeente gesticht te Enkhuizen en van daaruit die te Den Helder, Hoorn en Wolvega; vanuit IJmuiden de gemeente te Haarlem. Köhler (1876) maakt melding van 600 verzegelden in het ambtsgebied van Schwartz; twintig jaar later waren het er duizend. Buiten de genoemde gemeenten woonden in verschillende plaatsen in ons land kleine groepjes of enkelingen, die het Apostolisch getuigenis trachtten te verspreiden. Indrukwekkende getallen zijn het niet: 'We kunnen niet zeggen, dat Nederland een bij uitstek vruchtbare bodem was voor het werk des Heren', schrijft apostel Korff [ 104 ].
Niettemin werd het Werk uitgebreid naar Nederlands-Indië en wel door de gepensioneerde vice-president van het Hooggerechtshof te Batavia, mr. F.L. Anthing [ 105 ]. Deze was in 1877 naar ons land gekomen om geldelijke steun te verwerven voor zijn zendingswerk op Java, maar werd door kerkelijk Nederland bitter teleurgesteld. Door het bijwonen van een dienst in het cichoreikerkje kwam hij in aanraking met de Apostolische Zending. In 1880 werd hij door Schwartz als apostel naar Indië gezonden, waar hij slechts korte tijd werkzaam is geweest. Een verkeersongeval maakte een eind aan zijn leven.

53

Apostel F. L. Anthing

Anthing had zijn vroegere helper Leonard aangesteld tot opvolger. Deze is inderdaad korte tijd apostel geweest. In een godsdienstoefening van een zekere zendeling Van der Linden deed hij uit eigen beweging afstand van deze titel. Schwartz stelde toen Lim Tjoe Kim aan tot apostel van Indië. Deze had zijn vorming ontvangen in de opleidingsschool van Anthing; hetzelfde geldt voor Lim Tjoe Kims opvolger, apostel Sadrach.
Vanuit Duitsland werd het getuigeniswerk begonnen in Australië (H. Niemeyer) en Zuid-Afrika (C.G. Klibbe).

Apostel Lim Tjoe Kim

Tegen het eind van het leven van apostel Schwartz tekenden zich twee verschijnselen af, die bepalend zouden worden voor de ontwikkeling (en de tragedie) van het Hersteld-Apostolische Werk.
Evenals in het crisisjaar 1839 in het Werk van de 'oude ordening', eisten nu in de nieuwe ordening de andere drie ambten hun plaats als gelijkwaardigen naast de apostelen op. De invloed van de profeten was kleiner geworden, omdat ook Schwartz de ordening van de ambtsdragers niet meer uitsluitend afhankelijk wilde stellen van aanwijzing door de profeten, maar mede van de bij voortduring in de apostelen werkzame Heilige Geest, eventueel gesteund door andere profeterende personen [ 106 ].
Ook was Schwartz in conflict gekomen met de evangelist en de herder van de Algemene Kerk (in de praktijk dus de 'staf', waarmee hij de 'stam Juda' bestuurde). Ook hier ging het om de vraag, of de Kerk bestuurd moet worden door het viervoudig ambt of door de apostelen. Schwartz verklaarde de ambten van de Algemene Kerk als onbijbels en uitvindingen van de profeten [ 107 ]. Zijn verweer tegen de hoogmoedige profeten schreef hij neer in een fel Concept, dat hij enkele maanden voor zijn dood aan zijn mede-apostelen in Duitsland zond. De profeten wordt niet minder dan een greep naar de macht verweten. 'Het Apostelambt heeft zijne rechten en plichten door God daaraan gegeven, en wij, Apostelen, hebben geen recht daarvan iets prijs te geven aan de zoodanigen, die aan hun ambt niet genoeg hebben'. 'De profeet is niet de H. Geest, maar heeft Hem van Jezus den Apostel ontvangen, door middel van den zichtbaren Apostel' [ 108 ]. Voor de nog korte levensduur van Schwartz werd de storm bezworen; het bestuur van de stam lag geheel in handen van de apostel.

Het tweede verschijnsel, dat wij moeten signaleren, is dat van het nieuwe licht, vooral in Duitsland gepropageerd door F. Krebs (pag. 52), maar dat direct na de dood van Schwartz ongedacht snel in Nederland begon door te breken. De gedachte hierachter is deze: als wij het geïnspireerde woord van de apostelen Petrus, Paulus en Johannes als gezaghebbend aanvaarden, waarom dan niet óók dat van de nu levende apostelen, door wie evenzeer de Heilige Geest spreekt en wel naar de behoefte van déze tijd?
Een gegeven uit de praktijk zal hier stellig een rol hebben meegespeeld: tijdens de kerkdiensten werden door 'bijbelruiters' [ 109 ] notities gemaakt van wat de apostelen zeiden. Meer dan eens werden zij dan, evenals andere voorgangers, aan de hand van één of andere bijbeltekst ter verantwoording geroepen. En natuurlijk was er voor ieders kritiek wel een bijbeltekst te vinden. Deze gang van zaken moeten we in gedachten houden, wanneer wij lezen in de Wachter Sions van november 1896: 'Gij herders " legt uw schapen niet Uwe eigene meeningen en inzichten als voeder voor, maar het naar tijdsomstandigheden gegeven woord, opdat gij de schapen

55

weidt op groene weiden en hen niet met het minderwaardige hooi uit het verleden voedt, maar met het frissche groen uit het heden, het naar tijdsomstandigheden gezonden woord. Geeft den schapen frisch water, geen stilstaand putwater, maar frisch, levend bronwater, water des levens. Het oude, kwalijk riekende, stilstaande water kan men immers overal verkrijgen van de luie en trage herders. . . '
Nog krachtiger drukte de pas-geroepen apostel Hermann Niehaus zich uit. Hij vergeleek de bijbelwoorden met de gomer manna van Exodus 16:33, die bewaard werd ter gedachtenis aan Gods uitreddingen, maar die niet tot voedsel kon dienen. Als we proberen manna van deze gomer tot ons te nemen, zullen we bespeuren, dat er wormen in zijn. 'Waar blijft de geheele bijbel? Waar blijven Paulus en Petrus en de anderen? Hebben zij ons meer nagelaten dan tot gedachtenis?' [ 110 ]
De meeste Apostolischen in Nederland huldigden toen nog een gematigder standpunt, later door Korff aldus vertolkt: 'Het woord van levende apostelen heeft evenveel waarde als dat van gestorvene. Tot zover is de redenering volkomen juist. .. maar dan moeten de uitspraken der tegenwoordige Apostelen geheel berusten op en in overeenstemming zijn met de uitspraken der H. Schrift' [ 111 ].
In de ouderdom van 80 jaar overleed apostel Schwartz op 6 december 1895. Zijn gezag had de zich steeds scherper aftekenende partijen nog bijeen gehouden.
In zijn Testament (artikel 5) had hij bepaald, dat de kerk een rouwtijd van minstens twaalf weken in acht zou nemen, waarna een nieuwe apostel geroepen zou worden. 'Apostel Krebs maakte hier ruim een jaar van, omdat hij eerst wilde proberen de Nederlandse broeders en zusters wat uit de gezapige "orthodoxe" opvattingen te halen, hun wat meer dynamiek te geven en tevens de conflictstof wat op te ruimen'. Dit laatste citaat is uit een radicale interpretatie uit 1976, die dan vervolgt: '. . . het rouwjaar is een jaar van veelvuldige en onverkwikkelijke conflicten geworden, waardoor echter op wonderbaarlijke wijze een scheiding der geesten plaatsvond' [ 112 ] . De orthodoxe apostel Korff is minder juichend; hij noemt het rouwjaar een rampjaar.

2. DE SCHEURING VAN 1897

Na de losmaking van het Hersteld-Apostolische Werk uit de Oude Ordening in 1863 waren de apostelen Schwartz, Preuss en Menkhoff, later ook Krebs, elk in hun stam zelfstandig werkzaam. Wel had Schwartz, als apostel van de stam Juda, maar zeker ook door zijn persoonlijke overwicht, de leiding van de zich vormende apostelkring, waarbij later nog de apostelen Ruff en Obst zich aansloten. In de strijd tegen de 'hoogmoedige profeten' was hij de woordvoerder en het gemeenschappelijk front maken dreef hen nog dichter bij elkaar.
Reeds de apostelen van de Oude Ordening (de 'Engelse' apostelen), die zoveel nadruk gelegd hadden op het viervoudig ambt, hadden niettemin het apostolaat gezien als het ambt, waarvan de dragers gezamenlijk het gezag oefenden over heel de Kerk. Ook zij hadden in de crisis van 1839-1840 dit gezag tegen de profeten en de engelen moeten verdedigen.
Het ligt voor de hand, dat in de 'herstelde' apostelkring dezelfde ambtsopvatting leefde, zij het, dat het mondiaal-katholieke élan was verschrompeld tot zorg voor de eigen gemeenten van uitverkoren eerstelingen. Maar dan wel zorg voor ál deze gemeenten. Voor dit vrijwillig samengaan in onderlinge verantwoordelijkheid, kwam de term apostel-eenheid in zwang. Dat tussen dit nog informele centrale gezag en de leiding van de plaatselijke gemeenten conflicten zouden ontstaan, ligt evenzeer voor de hand. Ook trouwens, dat deze conflicten zich zouden toespitsen rond de beide geschilpunten: a. het gezag van de profeten naast dat van de apostelen en b. het al of niet erkennen van de heilige Schriften als bron en norm van de geloofsinhoud.
Na de dood van Schwartz werd de leiding van de stam Juda voorlopig toevertrouwd aan de enige, die nog het ambt van 'opziener' (engel of bisschop) bekleedde, Jacob Kofman, die hiertoe op profetie van de Amsterdamse profeet C.J. Vleck door apostel Krebs was aangewezen. Zich wel bewust van de sluimerende weerstand tegen hun optreden en hun denkbeelden, maakten de apostelen Krebs en Niehaus in juni 1896 een tournee langs de Nederlandse gemeenten, 'niet om te verderven, maar om zoo mogelijk te behouden' [ 113 ]. In zes van de zeven gemeenten konden tevens nieuwe gelovigen verzegeld worden.
Even lijkt een verzoening bereikt, maar na hun vertrek laaien de twisten weer op. Het Duitse tijdschrift 'Wächterstimmen aus Ephraïm' wordt nu als 'Wachter Sions' ook in het Nederlands uitgegeven, voor het eerst in oktober 1896. Hierdoor krijgt het 'nieuwe licht' in Nederland meer bekendheid, wat weer tot gevolg heeft, dat de sfeer in de gemeenten nog meer geladen wordt.
Omdat het rouwjaar teneinde loopt en spoedig een nieuwe apostel geroepen zal moeten worden, wordt Niehaus naar Amsterdam gestuurd om te proberen de broeders tot eenheid te bewegen. In welk klimaat dit moest gebeuren, moge blijken uit het verloop van de kerkdienst van 13 december.
Niehaus probeert zijn positie te versterken door zijn verbondenheid met de geliefde Schwartz te onderstrepen: 'Uw lieve ontslapen Apostel Schwartz heeft ook mij verzegeld, van hem ontving ik het onderdiaken-, het diaken-, het priesterambt. Hij was ook mijn Vader.' Op het horen van deze apostel-naam 'vader' en de belijdenis van het kindschap, kromde zich de duivel van woede, die in zijn bijbelheiligheid de tekst 'gij zult niemand uw vader noemen' (Mattheus 23:9) met zwarte letters in veler harten had ingebrand [ 114 ].
Hun 'bijbelheiligheid' bracht sommigen ertoe met bezorgdheid de aanstaande apostelroeping tegemoet te zien. Tijdens een bidstond op 13 januari 1897 ter voorbereiding van de roepingsdienst, zou de diaken M. van Bemmel de profeet Vleck hebben toegeroepen: 'Wanneer één der vrienden van Ephraïms apostel (sc: Krebs, MJT) geroepen wordt, dan neem ik hem niet aan!'
Twee dagen later arriveren opnieuw de Duitse apostelen, in gezelschap van enkele ambtsdragers, te Amsterdam. De roepingsdienst wordt vastgesteld op 17 januari. Direct is er al onenigheid over de procedure en over de vraag wie de leiding over deze dienst zal hebben, de stam-opziener Kofman (centrale leiding) of de herder van de Amsterdamse gemeente, Meijnders, (plaatselijke zelfstandigheid). De eerste geeft aan het begin een lied op, de tweede neemt door het opgeven van een ander lied de leiding over. Als profeet van Amsterdam brengt Vleck als eerste zijn profetie uit en roept diaken Martinus van Bemmel tot nieuwe apostel van de stam Juda. Hoewel door de tegenpartij gesteld wordt, dat hierop niet de gebruikelijke medebetuigingen van de andere profeten volgden (in tegendeel: er zou een profetie geklonken

58

hebben, dat deze Saul spoedig plaats zou moeten maken voor David), aanvaardden de Duitse apostelen aanvankelijk deze roeping.
Niettemin gaat de strijd tussen de aanhangers van de oude inzichten (Van Bemmel) en die van het nieuwe licht (Kofman) in alle hevigheid door. In Amsterdam wordt een aanhanger van de nieuwe stroming, de evangelist S.J. de Vries, verboden nog langer huisbezoeken te doen. Tenslotte delen de Duitse apostelen bij schrijven van 28 februari Van Bemmel mee, dat hij met ingang van die datum ophoudt apostel te zijn [ 115 ]. Een groot gedeelte van de gemeenten te Amsterdam en Enkhuizen en heel de gemeente te Haarlem blijft echter hun apostel trouw; IJmuiden, Hoorn en Den Helder maken zich van hem los.

Vanuit de apostel-eenheid wordt nu een nieuwe roepingsdienst gehouden op 12 juni in een gehuurd kerkgebouw aan de Overtoom (dat later als eigen kerk aangekocht werd). In deze dienst wordt Jacob Kofman geroepen tot apostel 'onder vele eensluidende betuigingen des Heiligen Geestes' en door de Duitse apostelen in hun kring opgenomen [ 116 ].
Ter onderscheiding van de groep van Van Bemmel, die de in 1893 door de Apostolische Zending aangenomen naam Hersteld Apostolische Zendingkerk bleef voeren, noemden zij, die zich achter Kofman schaarden, zich Hersteld Apostolische Zendinggemeente in de Eenheid der Apostelen, (HAZEA), als kerkelijke vereniging officieel opgericht op 1 juli 1902.
Om in het vervolg de beide stromingen zonder teveel kans op verwarring te kunnen beschrijven, zal ik de tak van het Apostolische Werk, die bij Van Bemmel begon, aanduiden als Hersteld-Apostolisch en die bij Kofman begon als de Nieuw-Apostolische tak. De verdere ontwikkelingen rechtvaardigen m.i. deze aanduidingen.
Van nu af zijn er dus drie stromingen in het Apostolische Werk te onderscheiden: de Katholiek Apostolische, de Hersteld-Apostolische en de Nieuw-Apostolische.

Voor de pasgeroepen apostel Van Bemmel brak een moeilijke tijd aan. Eerst kwam er onenigheid met de profeet Vleck. Deze vormde met één der ouderlingen een eigen geloofsgemeenschap. Dit groepje leidde een kwijnend bestaan en is nu vrijwel opgelost.
Ernstiger was de afscheiding van de gemeente te Haarlem onder herder N.J. Verkruisen, de schoonvader van Van Bemmel. Verkruisen had radicale denkbeelden inzake de christologie en was hierover al met Schwartz in conflict geraakt. Christus zou op aarde zijn godheid hebben afgelegd en evenals Adam 'valbaar' zijn geweest (zie pag. 90). Tijdens de ambtsperiode van zijn schoonzoon Van Bemmel kwam het opnieuw tot strijd over dit leerstuk en Verkruisen scheidde zich af.
Na diens dood in 1905 bleef zijn gemeente zelfstandig. In 1913 herenigde zij zich met de gemeenten onder Van Bemmel, al bleek deze hereniging maar van korte duur [ 117 ].

Veel voortgang maakte het Hersteld-Apostolische Werk niet. Eerst omstreeks 1920 is er sprake van nieuwe gemeenten: Den Haag en Arnhem. De jonge gemeente in Den Haag werd door Van Bemmel toevertrouwd aan N.J. Verkruisen Jr., zoon van de zojuist genoemde N.J. Verkruisen [ 118 ].

59

Op 26 februari 1925 stierf plotseling apostel Van Bemmel. Na een rouwtijd van drie maanden werd de oud-heilssoldaat G. Kalwij geroepen tot apostel over de stam Juda.
Korte tijd na zijn roeping werd in plaats van de inmiddels bouwvallig geworden kapel op het Prinseneiland het nu nog steeds in gebruik zijnde kerkgebouw aan de Bloemgracht te Amsterdam aangekocht.
Tijdens het apostolaat van Kalwij kwam het opnieuw tot een afscheiding van de gemeente te Haarlem. Daar was een andere zoon van Verkruisen Sr. herder geworden, n.l. J.W. Verkruisen. Het oude strijdpunt van de christologie speelde weer een rol. Maar minstens zo groot moet de invloed geweest zijn van de leer van de gelijkheid van de vier ambten, die door de Verkruisens krachtig verdedigd werd. Concrete aanleiding tot de afscheiding werd een 'dodenopwekking' in de gemeente te Haarlem in december 1930. Eén der gemeenteleden was ernstig ziek, maar de stem der profetie had verzekerd, dat hij niet zou sterven. Toen deze broeder toch stierf, werd er geprofeteerd, dat hij zou opstaan uit de dood. toen ook dat niet gebeurde, luidde de interpretatie van de profetie, dat de gestorven broeder wel degelijk was opgestaan en dat met hem de 'eerste opstanding' was begonnen. De voor deze gebeurtenissen verantwoordelijke ambtsdragers werden door Kalwij geschorst, maar hielden de gemeente achter zich [ 119 ].
Hoewel los van de Hersteld Apostolische Zendingkerk, bleven de Verkruisens en hun volgelingen de naam dragen van Hersteld Apostolische Zendinggemeente, wat eigenlijk de naam was van elke plaatselijke gemeente van de HAZK (zie noot 100).

In de Hersteld Apostolische Zendinggemeente kent men, boven de vier ambten in de gemeenten, geen ambten in de 'Algemene Kerk'. In theorie kan in elke gemeente een apostel geroepen worden, die als gelijke met de drie andere ambten de gemeente bestuurt. De dragers van elk der vier ambten zijn ook bevoegd tot alle ambtelijke handelingen.

Vanwege het overlijden van apostel Kalwij op 28 november 1946 werd op 15 januari 1947 te Amsterdam een roepingsdienst gehouden. Hier werd tot nieuwe apostel van de stam Juda der Hersteld Apostolische Zendingkerk geroepen de diaken Dielof Willem Ossebaar, van beroep bouwkundige.

In Zwitserland en Australië werd vanuit de Hersteld Apostolische Zendingkerk enig evangelisatiewerk gedaan. Voor laatstgenoemd land kon in 1927 een apostel (H.R. Bosveld) geroepen worden. Ook in Duitsland werd gearbeid, en wel door de evangelist A.J. Korff. Een aantal Apostolischen, die zich bij de leringen van Krebs c.s. niet thuis voelden, gaf gehoor aan de prediking. In 1928 werd Korff geroepen tot apostel voor Duitsland. Vijf jaar later kwam Hitler aan de macht en Korff, die reeds tegen allerlei maatregelen van dit regiem had gewaarschuwd, werd 24 september 1935 gevangen genomen, op aanwijzing van een gemeentelid, tegen wie hij een kerkelijke tuchtmaatregel had genomen. Na enkele dagen moest hij Duitsland verlaten en kon eerst augustus 1948 de zorg over zijn gemeenten hervatten. Van zijn hand is een evenwichtig geschreven Beknopte geschiedenis der Apostolische Kerk, als manuscript uitgegeven.
In 1936 werd op profetisch bevel diaken C. Spies afgezonderd en uitgezonden als apostel voor ZuidAfrika.

De strakke 'bijbelheiligheid' , waartegen de nieuw-licht-aanhangers zich afzetten, kenmerkt nog steeds de vroomheid in de Hersteld Apostolische Zendingkerk. Bepaalde trekken uit de Oude Ordening zijn hier bewaard gebleven: a. het besef, dat het Apostolische Werk een werk is ten behoeve van heel de Kerk van Christus; dit

60

komt b.v. uit in het mede-schuldbelijden vanwege de verdeeldheid van de Kerk en in voorbede voor en erkenning van alle ambtsdragers in de andere kerkgenootschappen; b. de voorbede voor het herstel van Israël; c. de verantwoordelijkheid, die men wil meedragen voor de ontwikkelingen in de Kerk en in de wereld.

De keuze van een nieuwe paus is zaak van gebed. Ter gelegenheid van de oprichting van de Wereldraad van Kerken in 1948 werd aan alle predikanten en priesters in Nederland een brochure toegezonden met de titel De Oude Paden; hierin wordt een verkorte weergave van het Testimonium aangeboden als een betere weg naar de eenheid. Reacties van kerkelijke zijde op de toezending van deze brochure zijn er naar zeggen van apostel Ossebaar niet geweest. Te Amsterdam zijn in 1962 per post 15.000 gedrukte brieven aan ouders van pasgeboren kinderen gezonden, waarin gewezen werd op de betekenis van de doop. Nog op 28 september 1976 werd een profetische boodschap, die in de gemeente gesproken was n.a.v. de abortuskwestie toegezonden aan regering, parlement en de leiding der kerkgenootschappen [ 120 ]. Vanuit de vleugel onder apostel H.F. Rijnders (zie noot 122) werd op 25 januari 1982 een schrijven gericht aan het Ministerie van C.R.M. om verontrusting uit te spreken over het Voorontwerp Wet Gelijke Behandeling.

Tegen het eind van 1969 werd deze kleine Kerk getroffen door een nieuwe scheuring. Al jaren leefde er ongenoegen over de formulering van schuldvergeving en avondmaalszegen (zie pag. 143). Directe aanleiding werd het optreden van Jacob van der Poorten. In 1968 werd deze geroepen tot apostel voor Engeland. Hij had ook de gave der profetie, waardoor hij na zijn roeping tot apostel 'een waterval van roepingen' (dit zijn zijn eigen woorden) voortbracht, gericht op het herstel van de bovengemeentelijke ambten, met name het opzieners- of engelambt. Volgens velen overschreed hij hiermee zijn bevoegdheid als apostel. Anderen, onder wie Ossebaar, wilden ook dit aanvaarden als vrijheid van de Heer om zijn 'vaten' te kiezen. Daarop onttrok zich op 4 oktober 1969 een deel van de HAZK aan zijn gezag [ 121 ]. Bij de afgescheidenen werd Jasper Schaap tot apostel geroepen. Beide groeperingen zijn de naam Hersteld Apostolische Zendingkerk blijven dragen; elk telt niet meer dan enkele honderden leden [ 122 ].
Al vroeg in het volgende jaar raakte de steeds veelvuldiger profeterende Van der Poorten toch in conflict met apostel Ossebaar.1n de overtuiging, dat 70 jaar na het overlijden van de laatste der Engelse apostelen, God een nieuw werk zou beginnen, legde Van der Poorten op Goede Vrijdag 1971 zijn apostelambt in de Hersteld Apostolische Zendingkerk neer. Met enkele medestanders stelde hij zich in de geest onder de Britse apostelen, d.w.z. ging eigenmachtig het werk van de Oude Ordening weer opnemen. Reeds op le Paasdag werd hij in zijn apostelambt hersteld, uiteraard op grond van profetie. 'Zo was op de dag, waarop de opstanding van de gekruisigde Heiland wordt herdacht, het werk, dat Hij met de oude helden begonnen was, tot nieuw leven gekomen'. De blaam van 1863 was weggenomen' [ 123 ].
Ruim honderd jaar nadat Schwartz zijn werk in ons land begon, was de rest van de door hem gestichte Hersteld Apostolische Zendingkerk, die overgebleven was na het schisma van 1897, in drie stukken uiteengevallen; een deel volgde Schaap, een' ander deel Van der Poorten, de rest bleef trouw aan Ossebaar.

3. DE EENHEID DER APOSTELEN

In hetzelfde jaar, dat apostel Schwartz stierf (1895), kreeg apostel Krebs pensioen als Bahnmeister bij een spoorwegmaatschappij. Hij was toen 63 jaar en Hersteld Apostolisch van het eerste uur. Dank zij de reisfaciliteiten, die hij bleef genieten, kon hij zich snel en goedkoop verplaatsen en apostelen, ambtsdragers en gemeenten bezoeken. Mede hierdoor ging het informele leiderschap, dat Schwartz had uitgeoefend, nu over op Krebs.
Friedrich Krebs was in 1832 geboren in de Harz. De naam van zijn geboortedorpje, Elend, wordt in het boek Oude en Nieuwe Wegen met welbehagen aangevoerd om de nederige afkomst van de ware apostel te doen afsteken tegen de deftigheid en de geleerdheid van de valse herders in de kerkafdelingen: 'Ik ben in Elend geboren en opgevoed' [ 124 ].
Dat was een taal, die de velen, die vaak in kommervolle omstandigheden leefden, het gevoel moest geven een apostel te hebben, die in alle dingen met hen mee kon voelen.
In 1866 wordt Krebs priester in de stad Braunschweig, in 1874 oudste, 1879 bisschop (opziener) en 1881 apostel, om na de interimperiode van oudste Wichmann het werk van Preuss te Hamburg voort te zetten.
Na de dood van Schwartz ontplooide hij zich als de schepper van de 'eenheid der apostelen', waarin het informele leiderschap van één der ambtgenoten geformaliseerd werd tot dat hiërarchieke gezag, dat uiteindelijk zou culmineren in de figuur van de stamapostel. In Nieuw-Apostolische kring werd Krebs dan ook graag aangeduid als 'eenheidsvader'. Krachtig was het gezag, dat hij uitoefende: hij organiseerde, bepaalde wanneer en hoe vaak zijn mede-apostelen bij hem mochten zijn [ 125 ] en ook is, roemde men in de gemeenten, door hem de gehoorzaamheid des geloofs opgericht, waarover Paulus schrijft in Romeinen 1:5 [ 126 ].
Dat hij een krachtig voorstander was van het 'nieuwe licht' is uit de vorige paragraaf gebleken. Het door Schwartz begonnen beleid om zelf, zonder inspraak van profeten, ambtsdragers aan te wijzen, kwam onder Krebs tot volle ontplooiing.
Op nog een andere trek, die zich steeds duidelijker in de Nieuw-Apostolische tak van het Werk begon af te tekenen, moeten wij nu de aandacht vestigen, n.l. de identificatie van de apostel met zijn Zender. Reeds bij de roeping van Kofman schreven zijn aanhangers: 'God de Vader heeft op 12 juni 1898 voor deze getrouwe volgelingen van zijn Zoon (sc. degenen, die Van Bemmel niet wilden erkennen, MJT) één uit hun midden aangewezen, waarin Jezus, zijn Zoon als de Apostel de Gezondene zoude zijn ['127 ]. 'Christus in de Apostel' en 'Christus als Apostel' zijn uitdrukkingen, die we vanaf die tijd steeds veelvuldiger en steeds vrijmoediger tegenkomen in de Nieuw-Apostolische literatuur. Hoe Krebs deze identificatie hanteerde, moge blijken uit de volgende anekdote, waarin zowel zijn persoon als zijn ambtsopvatting ten voeten' uit getekend worden:
Krebs kwam ergens in de broederkring. Bij zijn binnenkomst krijgt hij een stoel aangeboden, echter niet aan het hoofd van de tafel, hoewel daar een indrukwekkende zetel klaar stond. Op de vraag, waartoe die stoel dan wel diende, werd geantwoord: 'Die is voor de Heer als Hij wederkomt' . Daarop liep Vader Krebs tot aller ontzetting op de stoel toe, ging zitten en zei simpelweg: 'Dann ist jetzt der Herr gekommen!' [ 128 ]

61

Mede door zijn enorme werkkracht en persoonlijke inzet ging het Nieuw-Apostolische Werk een periode in van grote bloei, zowel in Duitsland als over heel de wereld, met name onder Duits sprekende emigranten. Daarbij moeten we bedenken, dat zijn centrale leiding nauwelijks tien jaar heeft geduurd. Op 21 januari 1905 stierf hij en werd opgevolgd door de ons reeds bekende Hermann Niehaus. 'Door de Aposteleenheid, gewerkt door Apostel Krebs, is het geloof gewassen in Dien, 'Die is, n.l. in de Jezus-openbaring in het heden' [ 129 ].

Ook in Nederland, onder apostel Kofman en zijn mede-dienenden, is sprake van groei. Ieder jaar wordt een stijgend aantal verzegelden toegevoegd: 1899: 313; 1900: 367; 1901: 572. In 1902, het jaar, waarin de Vereniging 'De Hersteld Apostolische Zendinggemeente in de Eenheid der Apostelen' wordt opgericht, zijn het er 697, in 1904 meer dan duizend (precies: 1169). In 1910, wanneer de uitgroei van het werk in de tropen aanleiding is om aan de naam toe te voegen 'in Nederland en Koloniën', telt de gemeente Amsterdam 2500 leden, die in Enschede 500, in Utrecht 400 en zijn er nog acht gemeenten met meer dan 300 leden. Totaal zijn er dan in ons land 70 gemeenten [ 130 ].
De laatste jaren van zijn leven (Kofman was geboren in 1843) was de grote man achter zijn apostel de oudste J.R van Oosbree. Deze was aanvankelijk timmerman, later grossier in levensmiddelen. Vanwege zijn bekwaamheid op administratief terrein had apostel Niehaus hem al in 1906 opgedragen het werk in Nederland een gezonde administratieve basis te geven. Toen in de daarop volgende jaren de geestvermogens van Kofman snel begonnen af te nemen, zag Niehaus om naar een opvolger. Eerst werden de opzieners E. Horsman en S.J. de Vries gepolst. Toen dezen niet beschikbaar bleken, werd op 23 juni 1910 bovengenoemde Johannes Hendrik van Oosbree aangewezen. Overigens gebeurde dat met de nodige reserves: de aanwijzing vond plaats met een proeftijd van een jaar en voor alle belangrijke beslissingen moest hij eerst overleg plegen met Niehaus [ 131 ].
In de toekomst zou blijken, dat deze reserves niet ongegrond waren: de in de Nieuw-Apostolische tak van het Werk zich aftekende lijnen (van de Bijbel naar het woord van de levende apostel als degene, in wie Christus aanwezig is) werden door hem doorgetrokken tot de uiterste consequenties, verder dan men in Duitsland ooit gegaan is.
Een jaar nadat Van Oosbree tot apostel was benoemd, stierf Jacob Kofman (12 juni 1911). Uit de wijze, waarop zijn opvolger was 'ingezet', blijkt duidelijk, hoe bewust men zich had afgekeerd van de oorspronkelijke roepingen van apostelen door de stem van de Heilige Geest!

In Nederland bleven de ontwikkelingen niet zonder tegenspraak. Een schoonzoon van apostel Van Oosbree, de evangelist R.J. Smit was in 1925 voorganger in Enkhuizen. Vooral met de opvattingen over het heilig avondmaal, die Van Oosbree propageerde, kon hij niet meegaan. Hij werd door zijn schoonvader uit zijn ambt gezet. In het systematisch gedeelte van dit boek (hfst. 9.9) ga ik in op de inhoudelijke kant van deze controverse. Hoewel Smit zich voor zijn opvattingen omtrent het heilig avondmaal kon beroepen op uitspraken van de stamapostel (Niehaus), handhaafde deze de door Van Oosbree uitgesproken afzetting [ 132 ].

62

De gemeente van Smit werd onder de zorg geplaatst van de voorganger van de gemeente te Scheveningen, A. Grootveld. Enkele jaren later raakte ook hij in conflict met Van Oosbree. Over zijn theologische motieven is Grootveld nogal vaag; hij schrijft over Gods werk, door ons aller Heer Jezus begonnen, wat door 'afwijkingen van eigenbaat, enz.' verloren dreigt te gaan. De hoofdinhoud van zijn lange brief 'Aan alle Broeders en Zusters in de Hersteld Apostolische Gemeente in Nederland en Koloniën' (augustus 1930) is niet anders dan verdediging tegen wat hij ervoer als laster, geïntrigeer, machtsmisbruik en willekeur van de kant van Van Oosbree. Degenen, die zich met Grootveld afscheidden, stichtten de Nieuwe Hersteld Apostolische Zendinggemeente, die tot na de Tweede Wereldoorlog in ons land enkele zeer kleine gemeenten telde.

Smit had zich ondertussen met de zijnen verenigd in de Hersteld Evangelische Apostolische Gemeente. In 1926 kwam hij in aanraking met apostel C.A. Brückner in Duitsland en sloot zich aan bij het grotere verband van diens Reformiert Apostolische Gemeindebund.In 1950 ontving hij zelf van deze apostel de apostelbediening [ 133 ] .

Carl August Brückner was in 1905 door Niehaus geroepen tot het apostelambt, maar door hem in 1921 afgezet wegens zijn verzet tegen diens papalistische neigingen. Ook de steeds verder gaande identificatie van de apostel met Christus was hem een doorn in het oog. Zie hiervoor: H. Obst, Propheten und Apostel der Neuzeit, p. 136-166.

Ondanks de bovengenoemde reserves wist Van Oosbree spoedig het vertrouwen van de 'stamapostel' te winnen. Niehaus, al voor hij apostel werd een vurig propagandist van het nieuwe licht, vond in de kring van zijn 'rank-apostelen' weinig begrip voor zijn radicale ideeën. Zijn aandacht vestigde hij daarom op de Nederlandse apostel, die minstens zo onorthodox was als hijzelf. Terwijl de andere apostelen steeds belet moesten vragen, had Van Oosbree altijd vrije toegang. De Duitse apostelen zagen deze verstandhouding met lede ogen. 'Het kon niet anders dan dat Vader Niehaus steeds duidelijker het verschil ging zien tussen de zich in bijbelse parallellen en wonderverhalen verliezende Apostelen van de Neuapostolische Kirche en de nuchtere, liefdevolle Apostel van Oosbree' [ 134 ]. Niehaus bracht graag zijn vakanties door aan onze kuststreek, hetgeen ook het onderlinge contact bevorderde. In 1924 zou de tegen de tachtig jaar lopende stamapostel meermalen aan Van Oosbree gevraagd hebben zijn opvolger te willen worden; deze echter vond, dat een Duitse apostel die plaats diende in te nemen [ 135 ].
Op 25 januari 1930, na een bijeenkomst ter gelegenheid van zijn 25-jarig apostelschap, kwam Niehaus te vallen. Sindsdien werkte zijn herinneringsvermogen nauwelijks meer. Omdat hij daardoor niet meer de leiding van de Neuapostolisch Kirche kon uitoefenen, kwamen 21 september van dat jaar alle Europese apostelen en de apostel voor Noord-Amerika (Erb) bijeen in een dienst te Berlijn, die door Van Oosbree geopend werd en waarin deze meedeelde, dat Niehaus als zijn opvolger had aangewezen Johann Gottfried Bischoff. Door handdruk en kus erkenden alle aanwezige apostelen hun nieuwe leidsman [ 136 ]. Op 23 augustus 1932 stierf stamapostel Niehaus.

De bloei van de HAZEA zette zich ook onder Van Oosbree voort. Omstreeks 1930 zijn er 100 gemeenten met in totaal 22.600 leden. Maar niet alleen aan de uiterlijke bloei heeft deze apostel veel bijgedragen. Vooral heeft hij gewerkt aan het verstevigen van de innerlijke band tussen de 'geloofskinderen' en hun apostel. In het

64

anoniem uitgegeven boek Van licht tot licht (schrijvers B.T. Elias en H. Schurink) wordt deze ontwikkeling kernachtig getypeerd als in de betreffende hoofdstukken geschreven wordt over Mijnheer Schwartz, Vader Kofman en Apostel van Oosbree. Nog duidelijker komt het uit in de liederenbundel, die in 1933 in gebruik genomen werd. Van de 200 daarin opgenomen liederen zijn er 106, die expressis verbis de apostel bezingen:

Welk een vriend is ons d'Apostel, Die aan Jezus' plaats nu staat,
En als midd'laar ons gegeven
Biddend tot den Vader gaat. (Lied 69).

De apostel is niet meer slechts de gelijke van de bijbelse apostelen, hij staat op de plaats varn Jezus zelf. Toch is deze 'tijdovereenkomstige Christus' niet ver, maar een vriend van dichtbij. En Van Oosbree is er in geslaagd deze binding aan de apostel over te dragen van het abstracte ambt op zijn persoon:

Eenen vriend heb ik gevonden,
Ik voor hem geen beter weet;
Alle dagen, alle stonden,
Deelt hij in mijn vreugd en leed. (Lied 100).

Op de verjaardag van apostel Van Oosbree (1 april) gingen alle leden van de HAZEA 's morgens om zes uur naar de kerk. Ieder had een bloem opgestoken en als ze elkaar tegenkwamen, feliciteerden ze elkaar [ 137 ].
Gelukte het Van Oosbree om zo de harten van de gelovigen te winnen, in de kring van hogere ambtsdragers lokte hij verzet uit, dat bij sommigen langzamerhand overging in nauw verholen vijandschap.
Door de dood van Niehaus veranderde de situatie grondig. De nieuwe stamapostel, J. G. Bischoff, aanvankelijk schoenmaker; na zijn diensttijd als sergeant sigarenwinkelier en sinds 1906 apostel, was in zijn eerste ambtsjaren een fel tegenstander van de persoonsverheerlijking rond de apostel. Aan de bovengenoemde apostel Brückner, die aanvankelijk meende in Bischoff een medestander gevonden te hebben, schreef hij in 1920: 'Wieviel Seelen sind noch heute in den Wahn, dass Jesus nur in den Aposteln wohnt, .. .Ja, es kommt leider nur zu oft vor, dass dem Gesandten mehr Ehre gezollt werd als dem Sender . . . ' [ 138 ].
De reactie van Niehaus op dit verzet was, dat hij nog datzelfde jaar Bischoff benoemde tot stamapostel-helper (zoveel als coadjutor), waarop deze zijn oppositie staakte.
Onder deze op zijn wijze bijbels en 'orthodox' denkende stamapostel valt Van Oosbree met zijn eigenzinnige opvattingen en praktijken, terug tot het niveau van een matig belangrijke districts-apostel. Binnen de strak georganiseerde Neuapostolische Kirche, waarin het van belang is, dat men zich gezien maakt in de ogen van de stamapostel, bereiken Bischoff ongunstige berichten over beleid en levenswandel van zijn ondergeschikte in Nederland. Van Oosbree, die nu bijna 77 jaar oud is en bijna 30 jaar apostel, wordt sterk beknot in zijn financieel mandaat. Tevens wordt hem aangezegd, dat hij geen opvolger, geen opzieners en geen oudsten meer mag aanwijzen zonder toestemming van de stamapostel. Van Oosbree wordt naar Frankfurt ontboden en tekent 3 januari 1939 ten huize van Bischoff de protocollen betreffende deze maatregelen. Zelfs zou er een geheime opdracht van Bischoff zijn uitgegaan om apostel Van Oosbree uit de harten van de geloofskinderen weg te nemen

65

en Jezus Christus daarvoor in de plaats te stellen [ 139 ]. Nog dezelfde maand (15 januari) wordt tijdens een bijeenkomst met alle Europese apostelen te Amsterdam naast Van Oosbree een mede-apostel benoemd: Jan Jochems. Deze was tijdens zijn studie voor onderwijzer met de HAZEA in aanraking gekomen, werd in 1931 districts-oudste en anderhalf jaar later opziener. Zelfs zijn bestrijders beschrijven hem als zeer edel van bedoelingen, doch wel orthodox denkend en. . . hij stelde de stamapostel boven zijn eigen apostel [ 140 ].
Jochems had een getrouwde dochter in Stuttgart en kreeg daardoor in deze stad contact met districts-apostelen, die verbindingen onderhielden met ontevreden oudsten in Nederland. Volgens C. Versteeg werd Jochems op de vergadering van 15 januari reeds aangewezen tot opvolger van Van Oosbree. Volgens Boer o.c. gebeurde dat enige tijd later in een rondschrijven van Bischoff aan de apostelen [ 141 ]. Zijns ondanks werd deze vrome man, die in zijn naasten alleen goede bedoelingen veronderstelde, misbruikt als pion tussen twee elkaar bestrijdende partijen.
Zo ging men de oorlogsjaren in, waarin zowel anti-duitse gevoelens als gebrekkige communicatie het hunne bijdroegen tot verdieping 'van de kloof. Maar de eenvoudige geloofskinderen klampten zich des te inniger vast aan hun apostel, in de veronderstelling van zijn goede harmonie met de verre, maar 'lieve stamapostel'.

4. DE NA-OORLOGSE CRISIS

Na het voorgaande is het niet verwonderlijk, dat tijdens de jaren van de bezetting de spanningen binnen de HAZEA en die tussen HAZEA en de Duitse vaderkerk zó hoog opliepen, dat een uitbarsting moest volgen.
De opvolging van apostel Van Oosbree hield in de kring van leidinggevende ambtsdragers de gemoederen bezig. Van Oosbree zelf werd steeds hulpbehoevender, maar behield wel zijn autoritaire, kort aangebonden manier van optreden. Nog minder toegankelijk werd hij door de bedilzucht van zijn schoondochter ('tante Nel'), met wie hij reeds jaren samenwoonde. De steeds hoger opgevoerde apostelverheerlijking moest wel in botsing komen met de niet minder opgeschroefde verheerlijking van de stamapostel. Hierbij moeten we het leerstellige geschil niet vergeten: Van Oosbree, die de gedachte van het nieuwe licht radicaal toespitste, tegenover Bischoff, die de ideeën van zijn voorganger (Niehaus) in orthodoxe zin trachtte terug te buigen. Ook stampostel Bischoff was een heerszuchtig man, die geen tegenspraak duldde.
Veel kwaad bloed zette het in Nederland (maar ook bij andere apostelen), dat Bischoff al vóór de Machtsübernahme door Hitler zijn sympathie voor dit regiem had laten blijken. Het halfmaandelijkse tijdschrift 'Wächterstimmen aus Zion' werd vanaf 1934 geariseerd tot 'Wächterstimmen' [ 142 ]. Dit blad, evenals de andere periodieken van de Neuapostolische Gemeinde, bevatte herhaaldelijk artikelen, waarin de lof van de Führer gezongen werd. Nederlandse Apostolischen, die vanwege de Arbeitseinsatz in Duitsland terecht kwamen, merkten hoe de nationaal-socialistische ideologie haar invloed binnen de gemeenten deed voelen. Het vertrouwen in de stamapostel werd wel zwaar op de proef gesteld. Niettemin moet gezegd worden, dat velen probeerden de geloofseenheid te laten prevaleren boven de politieke afkeer.

65

Reeds enkele dagen na de bevrijding kon Van Oosbree weer over een auto beschikken. Op 18 mei 1945 zag apostel Jochems deze auto stilhouden voor zijn woning te Utrecht. De priester, die chauffeerde, verzocht Jochems naar buiten te komen. Vanuit zijn auto deelde Van Oosbree zijn ambtgenoot mee, dat hij voortaan niet meer de Bijbel, maar de door hem geschreven weekbrieven wilde doen gebruiken als leidraad bij de gemeenschapsstonden (kerkdiensten). Verder, dat hij zelfstandig verder zou werken, omdat het Duitse volk bewezen had geen leiding te kunnen geven en de postverbindingen met Duitsland nu verbroken waren. De leiding van de stamapostel wenste hij niet meer te erkennen, voortaan beschouwde hij zichzelf als het hoogste gezag in het Apostolische zendingswerk in Nederland. Als apostel Jochems zich hiermee niet kon verenigen, moest hij zijn eigen weg gaan [ 143 ].
De volgende dag schreef Jochems aan Van Oosbree de volgende briefkaart (brieven werden nog niet door de posterijen in behandeling genomen):
Even een korte mededeling. Toen U vrijdagavond (gisteren) tot mij sprak, was ik een ogenblik zo in de war, dat ik niet wist wat te antwoorden. Toen ik wederom in huis was teruggekeerd, liet ik mijn gedachten over het gesprokene nog eens gaan. Ik kwam tot het volgende besluit. Vanaf het ogenblik, dat U de stamapostel niet meer volgt, houd ik automatisch op U te volgen (tijdelijk). Ik kan niet langer lid van de gemeenschap blijven, waaraan het fundamentele ontbreekt, namelijk de Eenheid der Apostelen' [ 144 ].
De cursivering in het bovenstaande is van mij; deze briefkaart is n.l. in de verwikkelingen, die volgden, gebruikt om aan te tonen, dat Jochems zich al 19 mei 1945 zou hebben teruggetrokken uit de HAZEA, dus uit zijn ambt en dus niet als opvolger van Van Oosbree zou kunnen optreden, zonder dat gelet werd op de duidelijk conditionele strekking van deze passage. Hierbij moeten we in overweging nemen, dat nog in zijn weekbrief van 20 juni daarop volgende Van Oosbree schreef i.v.m. zijn 35-jarig jubileum als apostel: 'Naar de geest in onveranderde liefde verbonden met de Stamapostel en alle andere Godsgetuigen treed ik op deze weg verder!' Uiteraard was de verwarring in de gemeenten volkomen.

Verre van zich terug te trekken, begon Jochems met kleine groepjes, die zijn zorg deelden, te vergaderen. De meeste leden van de HAZEA schaarden zich echter om de zo geliefde en vereerde apostel Van Oosbree. Nog bijna een jaar duurde deze verwarde toestand voort, tot na de dood van Van Oosbree op 20 maart 1946 de krisis tot een openlijke uitbarsting kwam [ 145 ].
Bij testament had Van Oosbree een opvolger benoemd. Zijn keuze had hij wel eerst aan de stamapostel voorgelegd. Het antwoord, geschreven door de Zwitserse apostel Ernst Güttinger, bereikte zijn adres enkele dagen na zijn dood. De oudste G.M. Elberts wist te bereiken, dat de inhoud van het testament eerst formeel ter kennis van de stamapostel werd gebracht, waarna men zes weken zou wachten op antwoord, gerekend vanaf de ambten- (lees: ambtsdragers-)vergadering op 25 maart. Ondanks deze afspraak werd reeds na vier weken, n.l. Tweede Paasdag, 22 april, te Hilversum in de jaarlijkse landelijke bijeenkomst de naam van de opvolger bekend gemaakt en werd deze inzetting door de overgrote meerderheid der aanwezigen aanvaard.
De door Van Oosbree aangewezen opvolger was Lambertus Slok, geboren in 1904 uit een Hervormd gezin te Enkhuizen. Tijdens het sterfbed van één van hun

67

dochtertjes waren zijn ouders in aanraking gekomen met de voorganger van de Hersteld-Apostolische Gemeente (dat moet herder Tjipke Korff geweest zijn). Slok werkte als typograaf in Schiedam en werd in 1928 priester. Al vroeg moet hij het benauwd hebben gehad in de oerconservatieve Apostolische kringen [ 146 ]. Pas het vooruitstrevende beleid van Van Oosbree geeft hem de gelegenheid zich te ontplooien. In 1937 komt hij in vaste dienst van de HAZEA. Twee jaar later wordt hij benoemd tot districts-oudste.
Tijdens de verwarde maanden na de bevrijding geeft Van Oosbree, die weet, dat een aantal oudsten niet helemaal of helemaal niet achter hem staan, aan Slok opdracht om ook buiten zijn district (Zuid-Holland) diensten te houden. Oudsten en voorgangers ontvangen hem wel met: 'Wat kom jij hier doen? Kan ik het zelf niet meer?'
Een anekdote, die zowel de stijl als de verhoudingen verraadt, mag hier niet achterwege blijven. Slok heeft op een niet zo psychologisch moment geprobeerd de ogen van zijn apostel te openen voor wie deze wel of niet vertrouwen kan. De onredelijke (?) toorn van Van Oosbree ontlaadt zich boven het hoofd van Slok. Deze vlucht naar de toiletruimte. In een hoek probeert hij tot zichzelf te komen. Dan wordt een arm om hem heengeslagen en de medelijdende stem van Jochems klinkt: Heeft hij je weer zo'n pijn gedaan? Ach, wees maar gerust, het duurt niet zo lang meer. .. Maar dan wordt de arm ruw afgeschud en perst het zich luidkeels naar buiten: Ga weg! Ik heb geen strijd met mijn Apostel! Ik heb strijd met mezelf om zijn jongen te blijven'. [ 147 ].

In die landelijke bijeenkomst van Tweede Paasdag 1946 was de brief voorgelezen van de Zwitserse apostel Güttinger, die gedurende de oorlog de internationale contacten zo goed mogelijk gaande had gehouden. Die brief, d.d. 18 maart 1946 was het antwoord op het verzoek aan Bischoff om - conform de protocollen van januari 1939 - de in het testament van Van Oosbree voorgestelde aanwijzing van een opvolger te bekrachtigen. Dat antwoord luidde: 'In het jaar 1939 heeft de Stamapostel met Uw goedvinden en met goedvinden van alle daar aanwezige apostelen een apostel voor Holland gesteld (sc. Jochems, MJT) en U kunt U erop verlaten, dat daaraan niet getornd wordt. . . De kwestie is alleen maar, dat allen hem aanvaarden'. Is deze laatste zinsnede conditioneel bedoeld of als bevel? [ 148 ] In elk geval is de aanvaarding van Jochems niet eens in het geding geweest, hoewel opziener H. Schurink (na Van Oosbree de hoogste gezagsdrager) een tweede brief van Güttinger voorlas, nu van 15 april en van dezelfde strekking.
Dwars tegen de benoeming van Slok op 22 april in, wordt op 9 mei Jochems door de stamapostel tot districts-apostel benoemd. Nog geen drie weken later beslist de rechter te Rotterdam in kort geding, dat Jochems geen rechten meer heeft, omdat hij schriftelijk te kennen heeft gegeven uit de vereniging te zijn getreden (de briefkaart). De stamapostel zet dan per 1 juli Jochems 'in de rust' en benoemt als opvolger van Van Oosbree de oudste B.F. Paasman.
10 februari 1947 overlijdt apostel Jochems. Nog dertig jaar later vindt de schrijver van De zegen van de twijfel het nodig in verweer te komen tegen de beschuldiging: Apostel Van Oosbree heeft hem vermoord [ 149 ] .

Een langdurige rechtsprocedure komt nu op gang, waarbij de inzet in de eerste plaats is, wie de rechtmatige bestuurder is van de Vereniging HAZEA en wie het recht heeft die bestuurder te benoemen. En direct daaruit voortvloeiend de vraag aan wie beheer en gebruik van het vermogen, de gebouwen enz. van de Vereniging toevalt.
Aanvankelijk leek het erop, dat de partij Slok/Schurink zou profiteren van de toenmaals geldende bepalingen tegen Duitse bestuurders en vijandelijk vermogen. Meer dan eens heeft de rechter pogingen tot verzoening bevolen, die evenzoveel keer niets opleverden. Nog tijdens het proces overlijdt apostel Paasman (22 mei 1948) en wordt G. Kamphuis (op 15 augustus 1948) door de stamapostel in zijn plaats benoemd.
Op 29 juni 1950 wordt het tweede eindarrest van het Gerechtshof in Amsterdam uitgesproken, dat op 6 april 1951 door de Hoge Raad wordt bekrachtigd. Als recht wordt erkend:
1. De benoeming van de Heer Lambertus Slok was niet rechtsgeldig geschied en mist daarom iedere rechtskracht, zodat hij tot generlei handeling bevoegd was;
2. De Heren H. Schurink, G.M. Elberts en G. Hartman (de opziener en de twee oudsten, die de partij van Slok hadden gekozen, MJT) missen in ieder geval na 18 juni 1946 iedere bevoegdheid om de HAZEA te vertegenwoordigen;
3. De Heren Slok, Schurink en Elberts wordt door de rechter gelast zich te onthouden van iedere handeling, waartoe uitsluitend de Heer Kamphuis bevoegd is

Na deze voor Slok en de zijnen zo ongunstige uitspraak, bleven niettemin van de ongeveer 30.000 leden van de HAZEA er ongeveer 25.000 trouw aan apostel Slok. Enkele tientallen voegden zich bij de Hersteld Evangelische Apostolische Gemeente van H.J. Smit (pag. 62). Van degenen, die zich achter apostel Kamphuis schaarden, was het percentage het hoogst in die districten, waarvan de oudsten zich kritisch tegen Van Oosbree hadden opgesteld.
Slok en de zijnen hadden nu niet meer de beschikking over kerkgebouwen, want alle vermogen, dat op 20 maart 1946 bestond, moest overgedragen worden aan Kamphuis en zijn volgelingen. Een waarlijk christelijk gebaar (ook door de tegenpartij als zodanig gewaardeerd) maakte apostel Kamphuis door 15 van de 65 eigen lokalen al vanaf de eerste zondag na de uitspraak geheel ter beschikking te stellen van de volgelingen van apostel Slok; bij 25 andere werd een behoorlijk medegebruik gegund [ 150 ]. Vanwege verwikkelingen, die ik in de volgende paragraaf moet beschrijven, werd dit gebaar al spoedig in sommige kringen hem aangewreven als ontrouw aan de stamapostel.
In verband met de gewijzigde omstandigheden na de oorlog werd de naam HAZEA op 13 november 1953 gewijzigd in Hersteld Apostolische Gemeente in de Eenheid der Apostelen in Nederland (HAGEA). Langdurige vrede was deze tak van het Apostolische Werk niet beschoren. Sommige prominenten hadden nauwelijks de strijd om het recht van de stam apostolische ordening tot een goed einde helpen brengen, of ook zij kwamen buiten hun geloofsgemeenschap te staan.

Op 28 december 1951 werd door Slok en de zijnen het kerkgenootschap (sinds 1978 de Stichting) Het Apostolisch Genootschap opgericht, met als voornaamste doel: de oorspronkelijke bedoelingen van Jezus Christus te herontdekken en levend

69

te maken. De benaming 'genootschap' werd gekozen, omdat dit woord in ons taalgebruik een vereniging aanduidt met een culturele taak. Het hoogste cultuurgoed, dat de mensheid kent, is de Christusgezindheid [ 151 ]. De gemeenschappelijke strijd had de aanhangers van Slok nauw samengedreven rond hun Man Gods. Groot waren het enthousiasme en de offervaardigheid om de oproep van de apostel waar te maken: we gaan bergen verzetten! Tussen 1952 en 1959 werden 45 gebouwen aangekocht, waaronder elf, die onder Van Oosbree waren gebouwd. Bij het 30-jarig ambtsjubileum van apostel Slok in 1976 beschikte men over 70 nieuwgebouwde plaatsen van samenkomst.
Opnieuw had een crisis de plaats van de apostel verder omhoog gestuwd. Stond Van Oosbree reeds als middelaar aan Jezus' plaats, Slok laat zich de 'tijdovereenkomstige Christus' noemen [ 152 ]. Met de 'dualistische' gedachte van een God als een realiteit buiten de mens heeft men afgerekend. God moet door de mens gerealiseerd worden. De enige Mens (over Slok wordt alles met een hoofdletter geschreven), die dit hoogste niveau van goddelijke uitstraling heeft bereikt, is apostel Slok. Na Christus-in-de-apostel werd het Christus-als-apostel; nu is het God-als-Apostel:

Mijn God als Apostel,
voor Hem kniel ik neer;
in Hem vind ik alles
en wens mij niets meer!
(Lied 2 uit de bundel van het Apostolisch Genootschap).

5. DE STAMAPOSTEL-BOODSCHAP

In hoofdstuk 4.3 heb ik reeds de aandacht gevestigd op het ontstaan van het stamapostelschap. Het informele gezag, dat Schwartz in de apostelkring uitoefende, ging over op Krebs, over wie men omstreeks 1900 begon te spreken als 'eenheidsvader'. Door hem werd dit gezag al in zoverre geformaliseerd, dat hij in 1891 apostel Niehaus bij voorbaat kon aanwijzen om na zijn dood op te treden als 'hoofdleider van het Godswerk'. Op 22 januari 1905, één week na de dood van Krebs, werd Niehaus dan ook hoofdleider. Deze titel burgerde echter niet in, maar werd in het Nieuw-Apostolische spraakgebruik al spoedig verdrongen door de benaming 'stamapostel' .
De Engelse apostelen hadden elk een stam toebedeeld gekregen en waren in zeker opzicht dus allen stam-apostelen. Schwartz had in, Nederland, zijn stam Juda, voor de ambtsdragers, die a.h.w. zijn staf vormden, de titels stam-opziener, stam-profeet en stam-herder ingevoerd [ 153 ].
In al deze gevallen duidt het woord 'stam' op de stammen van het geestelijke Israël. Bij Niehaus werd de betekenis veranderd: sindsdien is de hoofdleider van het Godswerk de 'stam' van de wijnstok, waaraan de andere apostelen als ranken ontspruiten. Een totaal andere interpretatie dus. Mocht deze naam aan de omstandigheden ontsproken zijn, zoals Niehaus zei [ 154 ] de inhoud deed zich reeds spoedig voelen, toen Niehaus een jaar, nadat hij hoofdleider was geworden voor het eerst een apostel afzette. Dat was de apostel voor Australië, H. Niemeijer. Vijf jaar later volgde C.G. Klibbe van Zuid-Afrika, weer tien jaar later de Duitse apostelen M. Ecke en C.A. Brückner, de laatste eertijds Niehaus' vertrouwensman. Ecke en Brückner hadden kritiek geoefend op de over-accentuering van het apostelambt en de sektarische engheid van de Neuapostolische Gemeinde. Zij zetten hun werk voort als de Reformiert Apostolische Gemeindebund (zie pag. 63).
Door dit ingrijpen van Niehaus werd de nieuwe situatie duidelijk: hoewel theoretisch de eerste onder zijns gelijken, was de stamapostel in feite het hoofd van een organisatie, waarin de apostelen zijn ondergeschikte functionarissen waren geworden [ 155 ]. Ook theologisch probeerde men het stamapostolaat te onderbouwen; een neerslag van deze poging vinden we in het in 1929 uitgegeven boekje Ist das Stammapostelamt eine göttliche Einrichtung? Hierin lezen we o.a.: 'Die Geschichte des Erlösungswerk Gottes (sc. de bijbelse geschiedenis, MJT) lehrt und zeigt uns, dass die verderbende und zerstörende Macht stets in die Vielheit offenbar geworden ist (p. 36). Die Schrift beweist unwiederlegbar, dass Gott immer, wenn er den Menschen seine Liebe erzeigte, einen Menschen zum Hauptsegensträger erwählte, aber niemals mehrere (p. 37)'.
J.G. Bischoff ging nog verder in het eerste na-oorlogse nummer van de 'Wächterstimme' (oktober 1949). Daarin stelde hij, dat de stamapostel de Zender der apostelen is, de sleutel van het hemelrijk. De goede en nieuwe gedachten, die uit de andere apostelen en ambtsdragers geboren worden, vinden hun oorsprong in de geest van de stamapostel. Hem niet onvoorwaardelijk vertrouwen en zijn woorden alleen al in gedachten te willen weerstaan, betekent: tegen de Zoon Gods zondigen.

Zoals elke apocalyptische tijd, moest ook de Tweede Wereldoorlog de gedachte aan de spoedige wederkomst van de Heer wel doen opvlammen. Mogelijk zal de totale ineenstorting van hun wereld, die de Duitse Apostolischen moesten meemaken, hen gevoelig hebben gemaakt voor een boodschap, die wat de Wederkomst betreft niet meer rekende met jaren of maanden, misschiens zelfs niet meer met weken. Deze boodschap werd gebracht door stamapostel Bischoff, met heel het aan zijn ambt verbonden gezag. Bischoff met zijn boodschap: de engel met het eeuwige Evangelie uit Openbaring 14:6 [ 156 ].
In het verleden had Bischoff meer dan eens en met nadruk verkondigd, dat het niemand gegeven is de tijden en gelegenheden te weten; het komt erop aan dagelijks bereid te zijn de Heer tegemoet te gaan. Maar ter gelegenheid van een bezoek aan Nederland vertrouwde de stamapostel op zijn hotelkamer in Eindhoven de Zwitserse apostelen Ernst en Otto Güttinger (vader en zoon) en R. Schneider toe, dat hij een goddelijke openbaring had ontvangen, waarin hem was toegezegd, dat hij niet meer zou sterven, omdat de Heer nog tijdens zijn leven zou weerkomen. Dat was 18 juli 1950; Bischoff was toen 79 jaar oud. In november van dat jaar ontvingen de apostelen de eerste exemplaren van de kalender 'Unsere Familie' voor 1951; zoals alle NAK-publikaties een uitgave van Friedrich Bischoff te Frankfurt a.d. Main, zoon van de stamapostel en zelf ook apostel. In één der bijdragen voor deze kalender lezen wij: 'Er - der Stammapostel - ist der festen Ueberzeugung, dass der Herr nicht mehr lange verziehen und die Seinen noch zu seinem Lebzeiten heimholen wird ins Vaterhaus, zumal ihm der Herr - nach seinen eigenen Worten - noch keinen gezeigt hat, der das Gotteswerk auf Erden nach ihm weiterführen solle' [ 157 ]. Overigens was reeds op 21 mei 1948 tijdens een apostel vergadering Peter Kuhlen aangewezen tot opvolger van de stamapostel. Na het lezen van deze

70

aankondiging in de kalender legde hij direct zijn functie als stamapostelhelper neer en deed afstand van de aanwijzing tot opvolger [ 158 ].
Pas goed onder de aandacht van de Nieuw-Apostolischen kwam de stamapostelboodschap op 1e Kerstdag 1951. Toen verkondigde de stamapostel in een grote kerstviering te Giessen an der Lahn, dat hij ervan overtuigd was, dat de toebereiding van het koninklijk priesterdom nog tijdens zijn ambtsperiode voltooid zou worden. 'Ich bin der Letzte, nach mir kommt keiner mehr. So steht es im Rathschluss Gottes, so ist es festgelegt und so wird der Herr es bestätigen' [ 159 ]. Apostel Rockefelder, boezemvriend van Friedrich Bischoff, voegde daar in deze dienst nog aan toe: 'Meine felsenfeste Ueberzeugung ist es, dass Gott und Jesus den Glauben seines Knechtes krönen werden durch das herrliche Erscheinen des Sohnes Gottes und damit das Wort dessen krönen wird, den als den Grössten, nach Jesus, die Erde je getragen hat'.
Was de inhoud van de Boodschap, naar zijn eigen woorden op 25 december nog een overtuiging, door de Geest des Heren in hem verwekt, al spoedig werd het zo voorgesteld, alsof de Heer persoonlijk hem verschenen was om hem de boodschap te openbaren. Bischoff zelf speelde op deze voorstelling van zaken in door toespelingen als: '. . .dann ist diese Ueberzeugung nicht ein Produkt meines Verstandes, sondern eine Offenbarung von seiten des Herrn Jesu, als er mich wissen liess, dass er mich erwählt hat, urn ihm seine Braut entgegen zu führen. Diese meine Ueberzeugung hat also ihre Grundlage in dem, was mir der Herr Jesus persönlich offenbarte' (in een dienst op 16 maart 1952 te Ulm).

In de apostelvergadering van 12 september 1954 te Stuttgart werden door Bischoff de volgende voorstellen voorgelegd:
1. de stamapostel zal geen apostel of bisschop meer inzetten, die niet gelooft, dat de Heer tijdens zijn leven komt;
2. de apostelen wordt gevraagd geen ambtsdragers in te zetten, die dit niet werkelijk geloven;
3. wie verzegeld wil worden, moet verklaren deze Boodschap te geloven.
Na een stormachtige discussie [ 160 ], waarin vooral apostel Kuhlen zich krachtig verzette tegen deze eisen, werd op dit punt geen besluit genomen; een aantal apostelen voerde ze in hun districten wel in. In districten, waar dit aan de vrijheid van de ambtsdragers gelaten werd, werden de gelovigen opgezet tegen apostelen en andere ambtsdragers, die de Boodschap niet vaak genoeg en met onvoldoende overtuigingskracht predikten. Achter de eigen apostel om werd de stamapostel om advies gevraagd. Deze schreef dan brieven, waarin hij de raadzoekenden ontsloeg van de plicht hun apostel of ambtsdrager te volgen, als deze de Boodschap niet geloofde of verkondigde. In de godsdienstoefeningen kwam het vaak tot tumult, wanneer geroepen werd: 'Wij willen de boodschap van de stamapostel horen!' Voor het Nieuw-Apostolische gemeentelid werd het van eeuwigheidsbelang te weten welke kant men moest kiezen, omdat nu ook het deelhebben aan de Opstanding gebonden werd aan het geloof in de stamapostelboodschap. Een voorbeeld: in een blad voor de Nederlandse Nieuw-Apostolische jeugd schreef Bischoff (1955): 'Het geloof aan de mij door de Heer gegeven belofte, dat de Heer gedurene mijn levenstijd komt, draagt het loon des eeuwigen levens in zich, en het ongeloof daartegenover werkt de eeuwige dood' [ 161 ].

71

In 1954 werden de Zuidafrikaanse apostelen H.F. Schlapphoff, P.J. Erasmus en D.C.S. Malan afgezet, omdat ze de Boodschap niet in haar volle radicaliteit geloofden. Mede om dezelfde reden werden de gemeenten in Saarland onttrokken aan het gezag van de Zwitserse apostel Otto Güttinger; deze gemeenten kregen in Chr. Dauber, die als apostel voor Frankrijk werd ingezet, een apostel, die de Boodschap met grote toewijding predikte [ 162 ]. Nog hetzelfde jaar werd Güttinger als apostel afgezet en deelde daarmee het lot van zijn vader, die al in 1951 onvrijwillig met pensioen was gestuurd.

Op 7 januari 1955 zonden de Duitse apostelen P. Kuhlen, E. Dunkmann en S. Dehmel en twaalf opzieners en oudsten een brief aan de stamapostel, waarin zij hem wezen op de toestanden, die ontstaan waren n.a.v. de Boodschap: 'Und da alle die Brüder, welche die Botschaft nicht verkündigen, als ungetreue Knechte bezeichnet werden und fürchten müssen, ihr Amt zu verlieren, entsteht viel Heuchelei und Augendienerei...'. 'Und wenn die Unterzeichneten zwar nicht verkündigen, dass der Herr zu Ihrer und unserer Lebzeiten kommt, dann gehören wir bestimmt nicht zu den Knechten, die in ihrem Herzen sagen: Mein Herr kommt noch lange nicht! Wir glauben fest und zuversichtlich an das sehr nahe Kommen Jesu, ja wir würden überglücklich sein, wenn wir bald mit Ihnen gemeinsam den Tag des Herrn erleben dürften... ' [ 163 ]. Deze brief werd op 9 januari voorgelezen aan de gemeente-opzieners van Nordrhein-Westfalen, op 14 januari aan de lagere ambtsdragers overhandigd en op de 16e aan de gemeenteleden. Op zondag 23 januari, na een kort onderhoud met de stamapostel en zijn staf, werden de ondertekenaars van de brief uit hun ambt ontzet en geëxcommuniceerd. De volgende dag richtten zij de Apostolische Gemeinde op [ 164 ]. Dat geschiedde te Düsseldorf, waar een jaar later -19 januari 1956 - de Apostolischen, die in moeilijkheden geraakt waren vanwege de Boodschap, zich aaneensloten. Door de apostelen Dehmel, Dunkmann, Max Ecke, E. en O. Güttinger, Kamphuis, Kuhlen en H.J. Smit werd daar een statuut opgesteld voor een Vereinigung Apostolischer Christen des In- und Auslands, waarbij zich aansloten: de zojuist genoemde Apostolische Gemeinde in de Duitse Bondsrepubliek, de Apostolische Geloofsgemeenschap (zie onder) in Nederland en de Vereinigung Apostolischer Christen van Zwitserland, Saarland en Luxemburg. Na schriftelijke instemming van de apostelen Ostermann en Müller, Erasmus en Malan, en Zielke, sloten zich daarbij aan de Reformiert Apostolische Gemeindebund der D.D.R., de Zuidafrikaanse Apostolic Church (Apostle Unity) en de Australische Apostolic Church, allen samen ongeveer 40.000 leden [ 165 ].

Uiteraard was het onvermijdelijk, dat de stamapostelboodschap ook in Nederland verdeeldheid zou brengen. Apostel Kamphuis had met Bischoff de afspraak gemaakt, dat deze bij zijn bezoek aan Nederland op 20 juli 1952 persoonlijk de boodschap bekend zou maken. Kamphuis legde er daarbij de nadruk op, dat de prediking over deze boodschap voor de Apostolischen in Nederland geen vreemde boodschap zou zijn [ 166 ]. Niettemin werd er in de tijd, die volgde, sterk geageerd tegen Kamphuis, omdat deze de boodschap niet of niet voldoende zou brengen en de prediking ervan door anderen zou belemmeren. Dit verzet kwam vooral van de kant van enkele ambtsdragers [ 167 ], die via de districts-evangelist van Luxemburg contact onderhielden met apostel Friedrich Bischoff. Via hem bereikte informatie over Nederland ook zijn vader, de stamapostel. Op een reeds maanden eerder gedaan verzoek werd op 27 februari 1954 aan apostel Kamphuis een onderhoud met J.G. Bischoff toegestaan. Samen met de opziener voor Groningen en Friesland, Tjark

72

Bischoff, ging hij naar Frankfurt. Men krijgt de indruk, dat het onderhoud in een sfeer van redelijkheid is verlopen. Om Kamphuis beter bij te kunnen staan, werd Tj. Bischoff reeds de volgende dag ingezet als apostel. Daarmee was hij de 111e (honderd-en-elfde) apostel van de Neuapostolische Kirche (tussen 1946 en 1954 waren 46 nieuwe apostelen ingezet; dat is evenveel als in de grote bloeiperiode van 1905-1945). Ondanks alle.pogingen van Kamphuis om zowel het vertrouwen van de stamapostel als dat van de gelovigen te behouden, nemen de spanningen toe. Zozeer, dat zelfs naast de Hersteld Apostolische Gemeente in de Eenheid der Apostelen een andere gemeenschap wordt opgericht, waar de stamapostelboodschap onverkort gepredikt zal worden, de Vereniging Nieuw Apostolische Kerk der Nederlanden (NAK). Aan Tjark Bischoff werd gevraagd de leiding op zich te nemen. Maar omdat de stamapostel hem had ingezet om Kamphuis te helpen, gaat hij op dat verzoek niet in.

De NAK begint nu eigen kerkdiensten te beleggen. Apostel Walter Schmidt, van Westfalen, een partijganger van Fritz Bischoff, krijgt van de stamapostel voorlopig de leiding. Zo waren er in Nederland twee Apostolische groeperingen, die beide het gezag van de stamapostel erkenden. In een rondschrijven, dat op de zondagen 20 en 27 juni 1954 in de kerkdiensten van beide groeperingen moest worden voorgelezen, trekt de stamapostel de vergelijking met de scheuring van Israël in twee rijken, waarover de Heer sprak: 'Deze zaak is van Mij geschied'. 'Is het vandaag dan anders? De broeders en de zusters in de Vereniging "Hersteld Apostolische Gemeente in de Eenheid der Apostelen in Nederland en België" en de broeders en zusters in de Vereniging "Nieuwapostolische Kerk der Nederlanden" gaan toch één geheel vormend de Dag des Heren tegemoet, en beiden houden zich aan het Hoofd, die in dit geval toch de Stamapostel is'.

Ondanks deze vermaning gaan beschuldigingen over en weer onverminderd door. Via Luxemburg schijnen de leiders van de NAK regelmatig toegang te hebben tot de stamapostel.
Kamphuis, die zich door deze niet meer gesteund weet en alle verdeeldheid en verdachtmaking moe is, neemt op 14 augustus 1954 het besluit om 'in de rust' (met pensioen) te gaan, wat hem met alle eer gegund wordt.
Na het terugtreden van Kamphuis wordt apostel Tj. Bischoff uitgenodigd naar Frankfurt te komen, waar hij bevorderd wordt tot districts-apostel. Diezelfde dag doet de stamapostel een circulaire uitgaan, waarin meegedeeld wordt, dat apostel Bischoff de belofte heeft gegeven met de stamapostel één te zijn in leer en geloven. Samen met twee ambtsdragers uit de oppositie (zie noot 167) zal hij de ontstane moeilijkheden op Godgewilde wijze geleidelijk bezijdigen (sic). Maar ook deze keer gelukt dat niet. In de zuidelijke districten van ons land gaan stemmen op om de HAGEA los te maken van de stamapostel, mogelijk onder invloed van de gebeurtenissen in het Rijnland (de oprichting van de Apostolische Gemeinde door Kuhlen c.s., zie boven). Tjark Bischoff grijpt nu met harde hand in: hij gelast, dat alle exemplaren van de Zwitserse 'Herold', het Saarlandse 'Rundschreiben' e.d. ongelezen vernietigd worden. Op een vergadering van leidinggevende ambtsdragers op 26 januari te Utrecht dreigt hij, dat wie de Boodschap niet verkondigen uit hun ambt zullen worden ontzet.

73

Een aantal priesters te Amsterdam zijn de eerste slachtoffers. Districts-evangelist C. Versteeg te Utrecht, die op 4 mei 1955 een gedachtenisdienst t.g.v. de bevrijding wil bijwonen, wordt door apostel Tj. Bischoff de kerk uitgestuurd. Enkele dagen later is hem zijn lidmaatschap van de HAGEA, en daarmee zijn ambt, ontnomen [ 168 ]. Het is dan nog geen vier jaar geleden, dat Versteeg, accountant van beroep, in een adviescommissie de apostelen E. en O. Güttinger ter zijde stond in de strijd voor de rechten van de stamapostel inzake de opvolging van Van Oosbree!

Er waren dus in Nederland nog steeds twee afzonderlijke kerkgenootschappen, die wekelijks vanuit het hoofdbureau in Frankfurt gelijke ambtsbladen ontvingen, aan de hand waarvan de prediking in de diensten gehouden moest worden. De beide apostelen, Tjark Bischoff van de HAGEA en Walter Schmidt van de NAK, woonden in het buitenland gezamenlijk diensten bij, maar in Nederland verschenen zij nooit samen.

Inmiddels werd door degenen, die getroffen waren of bedreigd werden door de maatregelen van Tj. Bischoff de 'Apostolische Stichting' (volgens stichtingsakte van 7 maart 1955) opgericht om op wettelijke basis steun te kunnen verlenen aan allen, die vanwege de stamapostelboodschap in moeilijkheden zouden komen. Men belegde eigen samenkomsten en apostel Kamphuis nam de voorlopige leiding.

Deze toestand duurde tot diep in 1960. Toen werd Walter Schmidt opvolger van de 'laatste' stamapostel, die 6 juli van dat jaar stierf. De nieuwe stamapostel hevelde geleidelijk alle zaken van de HAGEA over naar de NAK, zodat van de eerste niets overbleef dan de naam in de registers van het kadaster. Apostel Tj. Bischoff kon weinig anders dan aan deze ontwikkeling meewerken.

Officieel kwam de eenheid van de beide vleugels tot stand door de oprichting van de Nieuw-Apostolische Kerk in Nederland op 1 januari 1964. In 1969 ging apostel Tjark Bischoff in de rust; in zijn plaats trad de districts-apostel H. Schumacher van Bremen, die ook zijn eigen district bleef leiden. Onder diens eindverantwoording werd de NAK van 1976 tot 1981 bestuurd door de Nederlander Gijsbert Pos. Op 15 maart 1981 werd apostel Pos districts-apostel van Nederland.
Degenen, die uit de HAGEA waren gestoten of deze de rug toe hadden gekeerd, verenigden zich op 22 september 1958 onder de naam Apostolische Geloofigemeenschap, onder leiding van de apostelen Kamphuis en Smit. De eerste trad in 1965 definitief in de rust, de tweede overleed in datzelfde jaar. J.F. Kröner werd de nieuwe apostel, in 1975 opgevolgd door Chr. Boermeester.
Deze kleine gemeenschap maakte reeds van voor haar officiële oprichting deel uit van de Vereinigung Apostolischer Christen des In- und Auslands (pag. 72). Op 1 januari 1980 werd de naam van de Apostolische Geloofsgemeenschap gewijzigd in Gemeente van Apostolische Christenen [169 ]. De losmaking uit de eenheid met de stamapostel heeft in deze Gemeente een proces van diepgaande bezinning op gang gebracht, met name wat de geschiedenis en plaats van het Apostolische Werk betreft. De leer van het stamapostolaat werd losgelaten; men vraagt zich af of de nadruk op de verzegeling niet gegaan is ten koste van de inhoud van de doop. Door deze bezinning kreeg men ook weer oog voor het werk van de Heilige Geest in de andere kerkgenootschappen. Verder werd in deze groepering een verlangen levend naar

75

herstel van oude, verloren gegane banden. Na enkele samensprekingen van een werkgroep, bestaande uit ambtsdragers van de Hersteld Apostolische Zendingkerk (Ossebaar) en van de Gemeente van Apostolische Christenen over mogelijkheden tot hereniging, vond een eerste ontmoeting plaats op 17 mei 1980 van de apostelen Ossebaar, Leunen (HAZK, Duitsland) en Boermeester, en op 3 januari 1982 een gemeenschappelijke ambtsdragers-vergadering. Met de andere vleugel van de Hersteld Apostolische Zendingkerk (Rijnders) zoekt men ook contact.

J.G. Bischoff was gestorven op 6 juli 1960, zonder de bruidsgemeente de Heer tegemoet te hebben mogen voeren.
De volgende dag werd in de gemeenten van de Nieuw-Apostolische Kerk een brief voorgelezen, waarin stond: 'Wij staan voor het ondoorgrondelijke Raadsbesluit van onze God en vragen ons af, waarom Hij zijn wil veranderd heeft. De stamapostel, die het verlossingswerk van de Heer tot de hoogste graad van voleinding heeft gebracht en daardoor de kinderen Gods in een onwrikbaar geloof aan zijn woord heeft opgevoerd, kan zich niet vergist hebben, omdat hij altijd het woord des Heren tot richtsnoer voor zijn handelen heeft gemaakt. Dientengevolge heeft hij ons nooit iets anders gezegd dan alleen dat, wat hij te voren van de Heer op de geest had gekregen' [ 170 ].
Diezelfde dag werd Walt er Schmidt gekozen tot stamapostel. Nu het Mozes niet vergund was het volk het beloofde land binnen te leiden en God nog een korte tijd van genade aan zijn weg met het volk had toegevoegd, zou deze Jozua de taak van zijn voorganger voltooien. In 1975 ging Schmidt in de rust en werd opgevolgd door Ernst Streckeisen. Na diens dood in 1978 werd Hans Urwyler stamapostel.

In het min of meer officiële geschiedboek Geschiedenis van het Rijk Gods, waarin 48 bladzijden gewijd worden aan de aanvangsgeschiedenis van het Apostolische Werk en de 'oude ordening' en nauwelijks 8 aan het Hersteld- en Nieuw-Apostolische Werk, wordt met geen woord gerept over de stamapostelboodschap en de reacties, die deze opriep [ 171 ].
Wat de geloofsbeleving betreft: het blijkt opnieuw leerzaam de liederenbundel door te bladeren. Werd in de bundel, die Van Oosbree invoerde, in 106 van de 200 gezangen de apostel bezongen, in de bundel, die momenteel in gebruik is in de Nieuw-Apostolische Kerk, wordt in 39 van de 652 liederen de apostel genoemd. Maar tekenender dan het aantal is de rol, die deze speelt in de liederen. Deze is een strikt functionele:

In de Apost'len is Jezus mij na (150:2);
Ik laat door Jezus' hand mij leiden,
die in d' Apostel richting geeft (196:3).

Welbekende liederen zijn niet meer omgedicht ter ere van de apostel (Welk een vriend is onze Jezus; lied 317, vgl. pag. 64). De meeste gezangen zijn uit de piëtische en opwekkingstraditie. Zij wijzen op Jezus en op het komende Godsrijk. Voor deze tak van het Apostolische Werk in Nederland betekent dit ongetwijfeld een belangrijke stap op de weg terug.

6. ZAKELIJKE GEGEVENS OMTRENT DE TEGENWOORDIGE SITUATIE

(invoeging redactie website: wij hebben onderstaande gegevens aangepast in de huidige tijd) (KLIK)

Dit historische gedeelte sluit ik af met enige concrete informatie over de verschillende Apostolische geloofsgemeenschappen, waarvan oorsprong en ontwikkeling in het voorgaande zijn beschreven. Voor de opgegeven leden-aantallen heb ik mij gehouden aan de getallen, die mij door de Apostolischen zelf zijn verstrekt. Zij komen vrijwel overeen met die van de Volkstelling van 1971, al zijn de cijfers niet zonder meer vergelijkbaar.
De statistieken van de volkstelling van 1947 vermelden slechts drie Apostolische groeperingen: Katholiek Apostolischen (900), Hersteld Apostolische Zendinggemeente in de Eenheid der Apostelen (38.516) en de Hersteld Apostolische Zendinggemeente in Nederland (3548). Niet duidelijk is, of met deze laatste de Hersteld Apostolische Zendingkerk is bedoeld of de H.A. Zendinggemeente of dat beide in dit getal zijn begrepen. De Hersteld Evangelische Apostolische Gemeente, die dateert van 1926 en in 1947 nog zelfstandig bestond, wordt niet vermeld.
De statistieken van 1960 en 1971 vermelden elk vier groeperingen: Katholiek Apostolischen (resp. 846 en 840); Het Apostolisch Genootschap (resp. 32.657 en 30.430); de Hersteld Apostolische Zendingkerk (resp. 2726 en 2700), waarbij deze keer niet duidelijk wordt, of de H.A. Zendinggemeente hierbij is inbegrepen; en de Hersteld Apostolische Gemeente in de Eenheid der Apostelen (resp. 9841 en 8930). Vooral bij deze laatste groepering rijzen enkele vragen: waar zijn zij, die in 1956 buiten de Eenheid der Apostelen kwamen te staan (hoofdzakelijk de toenmalige Apostolische Geloofsgemeenschap)? In 1971 bestond er geen HAGEA meer; mogen we aannemen, dat hiermee de in 1964 gestichte Nieuw-Apostolische Kerk is bedoeld?
Over het algemeen zien we het beeld van gemeenschappen, die in hun hoofdstromingen numeriek redelijk stabiel zijn. De kleine wijzigingen in aantallen zijn steeds verminderingen. In de tabellen over sociale stratificatie, opleidingsniveau etc. zijn de Apostolischen ondergebracht bij de 'overige kerkelijke gezindten' en dus naar de sociale achtergronden van hun leden onherkenbaar geworden [ 172 ].

a. Katholiek Apostolische Gemeenten
Er zijn nog acht Katholiek Apostolische Gemeenten in Nederland, en wel te 's Gravenhage, Amersfoort, Amsterdam, Groningen, Nieuwerkerk (Zeeland), Rotterdam, Scheemda en Utrecht. Samen tellen zij ongeveer duizend leden. Volgens de volkstelling van 1971 zouden dat er 840 zijn, maar de indruk van de heer Leenman (z.o.) is, dat dit een te laag getal is. Over het aantal leden in het buitenland kon hij mij geen gegevens verstrekken.
Omdat er geen ambtsdragers meer zijn voor het bedienen van de sacramenten, komt men slechts samen voor het houden van gebedsdiensten, waarin een preek gelezen wordt. Voor het ontvangen van de sacramenten genieten de Katholiek Apostolischen gastvrijheid in de Anglicaanse Kerk, de Nederlandse Hervormde Kerk e.a. Velen zijn ook (gast-)lid geworden van de Oud-Katholieke, sommigen van de Lutherse Kerk.
Met andere groeperingen, die het woord 'Apostolisch' in hun naam voeren, worden geen contacten onderhouden.

76

Onder de titel 'Herderlijke Onderwijzingen' verschijnt maandelijks een prekenbundel.
Het centrale adres is: de heer T.A. Leenman, Van Beverningkstraat 30, 's-Gravenhage.

b. De 'Gemeente Gods'
Dit is de gemeenschap, waarvan de heer J.L. Bos apostel is en die ik beschreven heb op pag. 48. 'Gemeente Gods' is slechts de stichtingsnaam, waaronder de materiële belangen behartigd worden. Als geloofsgemeenschap wil zij zich niet anders noemen dan (een deel van) de éne Katholieke en Apostolische Kerk.
Er zijn zeven gemeenten, t.w. in Groenekan (Utr.), 's-Gravenhage, Sliedrecht, Arkel, Arnhem en Maarssen, die samen ongeveer 300 leden tellen (leden zijn verzegelden of zij, die onder catechetische toeleiding daartoe zijn).
Voor de kerkdiensten wordt de oude Katholiek-Apostolische 'Liturgie' gebruikt. Periodiek verschijnt het contact-orgaan Waarheidsdruppels.
Centraal adres: Kasteel 'De Bruijnhorst', Luntersekade 1 te Ederveen (gem. Ede).

c. Het optreden van Van der Poorten in de Hersteld Apostolische Zendingkerk (pag. 60) werd aanleiding tot het uittreden van een aantal leden. Ook zij noemen zich Katholiek Apostolische Kerk. Op hun vergaderruimten staat: Katholiek Apostolische Gemeente (op bezwaren, die de heer Leenman, zie a., hiertegen maakte, is men niet ingegaan).
Men geeft als aantal leden op: bijna 500; gemeenten zijn er te Amsterdam, Utrecht, Den Helder en Enkhuizen.
In de kerkdiensten gebruikt men een uittreksel uit de oude Katholiek-Apostolische 'Liturgie'.
Het centrale adres is dat van de apostel, de heer G.P. de Ridder, J. van Weesenbekestraat 19, Amsterdam/Geuzenveld.

d. Hersteld Apostolische Zendingkerk
Na de op pag. 60 beschreven afscheidingen telt dit kerkgenootschap in Nederland nog drie gemeenten: Amsterdam, Arnhem en Zwolle, met totaal ca. 400 leden. Enkele zeer kleine gemeenschappen zijn er in Braunschweig, in het Saargebied en in Zuid-Afrika.
Apostel is D.W. Ossebaar; centraal adres is het kerkgebouw aan de Bloemgracht 98 te Amsterdam.
Maandelijks verschijnt het orgaan Vrede zij u.
Sinds 1980 bestaan er contacten met de Gemeente van Apostolische Christenen (zie h.). De grote problemen in de eenwordingsgesprekken zijn: de profetie, en daarmee samenhangend de erkenning van de ambten in de Gemeente van Apostolische Christenen.

e. De groepering, die zich in 1969 losmaakte uit de Hersteld Apostolische Zendingkerk en zich achter apostel Schaap schaarde (zie pag. 60), voert eveneens deze naam. Dit kerkgenootschap heeft gemeenten te Amersfoort, Amsterdam, Arnhem, Enkhuizen, 's-Gravenhage, Groningen, Haarlem, Utrecht en Wageningen. Samen tellen deze gemeenten ongeveer 700 verzegelden over ca. 250 pastorale eenheden.In Duitsland zijn drie kleine gemeenten.

77

Het centrale adres is dat van de apostel, de heer H.F. Rijnders, Hogerbeetsstraat 32 te Wassenaar.
Ongeveer tweemaandelijks verschijnt De stem van de laatste bazuin. Aan de gesprekken van de 'andere' HAZK met de Gemeente van Apostolische Christenen neemt men niet deel. Wel hebben de apostelen Rijnders en Boermeester enkele keren per jaar contact met elkaar, evenwel niet als mede-apostelen, maar elk als dienaar in zijn eigen gemeente. Ter oriëntering wisselen zij hun publikaties uit.

f. Hersteld Apostolische Zendinggemeente
Zie pag. 58. De naam staat in het enkelvoud: H.A. Zendinggemeente, die in meerdere plaatsen bestaat. Die plaatsen zijn: Amsterdam, Beverwijk, Haarlem en Vlissingen. Samen tellen deze gemeenten ongeveer 500 leden. Kleine gemeenten zijn er ook in Zofingen (Zwitserland) en Bundaberg (Australië). Elke gemeente is zelfstandig en heeft (in principe) de viervoudige bediening van apostel, profeet, evangelist en herder.
Redacteur van het gezamenlijke weekblad Maranatha is de evangelist H. Roelofs van de gemeente te Haarlem; zijn adres is ook te beschouwen als centraal adres: Schreveliusstraat 60 te Haarlem.

g. Nieuw-Apostolische Kerk
Dit genootschap telt over heel de wereld (116 landen) twee miljoen leden. Stamapostel is de Zwitser H. Urwyler.
Nederland is een zelfstandig aposteldistrict, verdeeld in 8 districten, die samen 98 gemeenten tellen, met in totaal ca. 12.500 leden. Districts-apostel is de heer G. Pos.
Het adres van de Centrale Administratie is: Utrechtseweg 73-1 te Amersfoort.
De volgende periodieken worden uitgegeven:De Stem van de Wachter, De Jeugd van Christus, De Goede Herder, Het Ambtsblad, De Zondagsschool, De Verzorging van de Jeugd.
Al deze bladen zijn vertalingen van gelijknamige Duitse originelen, uitgegeven door de stamapostel.
In 1978 is er op initiatief van de apostelen E. Startz (Nieuw-Apostolische Kerk) en W. Kahlert (Gemeente van Apostolische Christenen) contact geweest over heraansluiting van hen, die omwille van de stamapostelboodschap buiten de Eenheid der Apostelen kwamen te staan. Deze besprekingen leverden geen resultaat op.

h. Gemeente van Apostolische Christenen
In de tijd van de stamapostelboodschap (hfdst. 4.5) maakte deze geloofsgemeenschap als 'Apostolische Geloofsgemeenschap' deel uit van de 'Vereinigung Apostolischer Christen des In- und Auslands'. Momenteel zijn de daarbij aangesloten kerkgenootschappen en gemeenten onafhankelijk van elkaar. Hun apostelen vormen de 'Vereniging van Apostelen van Apostolische Gemeenten'. Het (toevallige) twaalftal apostelen verzorgt in totaal 28.000 leden in Duitsland (BRD en DDR), Frankrijk, Australië, Zuid-Afrika en India. Tsjechoslowakije en Brazilië tellen elk één geïsoleerde gemeente.
In Nederland zijn 18 gemeenten, waaronder enkele zeer kleine, met een gezamenlijk ledental van ca. 600.

78

Maandelijks verschijnt De Bazuin Sions, tweemaandelijks het jeugdblad Militia
Christi. Apostel is drs. Chr. Boermeester. Zijn adres kan gelden als centraal adres: Markelostraat 53, Den Haag.
Over de mislukte poging tot her-aansluiting in de Eenheid der Apostelen (NAK), zie g. Over de eenwordingsgesprekken met de Hersteld Apostolische Zendingkerk, zie d.

i. Het Apostolisch Genootschap
Dit is de grootste Apostolische geloofsgemeenschap in ons land met zijn 26.290 leden (31 december 1980). Voor het ontstaan zie pag. 66 v. In Nederland zijn 97 gemeenten, verder is er in elk der volgende steden één gemeente, voornamelijk bestaande uit geëmigreerde Nederlanders: Perth (Australië), Johannesburg (ZuidAfrika), Paul River (Brits Columbia, Canada), San Francisco (Californië, USA) en Zürich (Zwitserland).
Het orgaan Ons Weekblad, waarin de hartensuiting (vroeger: weekbrief) van apostel L. Slok is opgenomen, wordt toegezonden aan alle tot het Genootschap behorende gezinnen.
De Centrale Administratie is gevestigd te Baarn, Jacob van Lenneplaan 12.

Terwille van de volledigheid vermeld ik hier ook De Apostolische Kerk in Nederland (Gemeente voor oorspronkelijk Christendom). Dit is geen tak van het Apostolische Werk, maar komt voort uit een opwekking, die in de jaren 1904-1905 plaatsvond in Wales. Zij behoort bij de brede stroming van de Pinksterbeweging en draagt daarvan de kenmerken.
Men kent vijf ambten (Efeziërs 4:11, herders en leraars worden als afzonderlijke ambten onderscheiden), de geestesdoop door handoplegging (niet gesacramentaliseerd tot verzegeling), de volwassenendoop door onderdompeling en de verwachting van de spoedige wederkomst van Christus.
Volgens de mij verstrekte informatie zouden er, verspreid over heel de wereld honderden gemeenten zijn, met bijbelscholen in Penygroes (Wales), Kolding (Denemarken) en één in Nigeria.
In Nederland waren er twee gemeenten: te Amsterdam en te 's-Gravenhage. Omstreeks 1960 zijn deze uiteengevallen, zodat er in ons land geen georganiseerde gemeente meer is.
Informatie bij de heer A.F. Uylenhoed, Finsenstraat 68 te Amsterdam [ 173 ].

79


II SYSTEMATISCH GEDEELTE

Hoofdstuk 5. De leer van de drievuldige God

In zijn dissertatie van 1876 merkt J.N. Köhler op (p. 260), dat het Irvingisme geen leerstelsel, geen dogmatiek heeft, 'het heeft eenige eigenaardige leerstellingen'. Dit is zeker juist en hoeft ons allerminst te verwonderen. Immers, het Irvingisme wil géén 'lrvingisme' zijn, maar een werk Gods in de Kerk. Daarom is er geen enkele noodzaak of zelfs maar behoefte geweest een eigen leerstelsel te ontwikkelen, maar sloot men aan bij het geloof, zoals men veronderstelde, dat het beleefd en beleden werd in de oorspronkelijke, nog ongedeelde Kerk en zocht men deze oude waarheid in de bestaande kerkafdelingen te herkennen. Althans voor de Katholieke fase van het Werk [ 174 ] moet gezegd worden, dat men dit geloof geformuleerd vond in de drie oecumenische belijdenissen. Wat daarvan afweek, plaatste zich naar dit inzicht buiten de Kerk.
Evenzeer is het juist gezien door Köhler, dat in het Apostolische Werk enkele voor dit Werk kenmerkende leerstukken tot uitdrukking zijn gebracht. Het duidelijkst is dit het geval in de locus de ecclesia, namelijk de leer, dat de Kerk het lichaam van Christus op aarde is, georganiseerd naar de 'oorspronkelijke' ambtsordening van apostelen, profeten, evangelisten en herders (1 Corinthiërs 12:28, Efeziërs 4:11) en dat deze ordening hersteld diende te worden. De overige 'eigenaardige leerstellingen' heeft dit Werk voor een belangrijk deel gemeen met andere Christelijke groeperingen, vooral Adventistische.
Juist deze aansluiting bij de leer van de oude Kerk geeft aan het belijden van de Katholiek Apostolische Kerk een hechte samenhang en een waarlijk katholieke wijdheid, die niet nagelaten heeft op velen grote aantrekkingskracht uit te oefenen.

Wat de weergave van de geloofsinhoud van de Katholieke fase van het Werk betreft en voor die van de bewust daarbij aansluitende takken van het Hersteld-Apostolische Werk, kiezen wij ons uitgangspunt in het Testimonium der apostelen aan de hoofden van kerk en staat (hfdst. 3.3). Dit is het enige geschrift, waarvan de inhoud gedekt wordt door het gezag van alle twaalf Engelse apostelen. Zelfs het belangrijke en veel gelezen dogmatische boek Het Godsplan in schepping en verlossing, geschreven door apostel Sitwell, wil niet meer zijn dan het werk van een individu: 'Niemand meene, dat deze bladzijden met eenig ambtelijk gezag zijn geschreven' (p. XVIII). We moeten echter niet vergeten, dat het Testimonium afkomstig is uit de beginperiode van het Werk en dat het decennium na het verschijnen ervan er één geweest is van intensieve bezinning en expansieve uitbouw.
Aan alles wat in deze periode van het Werk tot stand gekomen is, wilden de Hersteld-Apostolischen aanvankelijk niets af- of toedoen en, in tegenstelling tot de Nieuw-Apostolischen (zie p. 58), is deze instelling bij hen nog steeds herkenbaar. Eerst omtrent de eeuwwisseling wil de in ons land numeriek sterkste groep Apostolischen (t.w. de HAZEA), voortschrijden 'van licht tot licht', om deze tendens aan te duiden met de titel van één van hun belangrijkste boeken. In ons land is men op deze weg stellig het verst gegaan.

83

1. DE LEER VAN GOD DE VADER

Wanneer we de leer van de Apostolischen omtrent God willen beschrijven, dan kunnen we zonder meer herhalen, wat de oecumenische symbolen belijden. Wat verder geschreven wordt, zouden de meeste orthodoxe christenen van harte nazeggen, b.v.: 'God is een Geest, onzichtbaar en onverklaarbaar, maar Hij is zichtbaar in zijnen Zoon, Jezus Christus, en maakt zich bekend in Dezen en in Diens lichaam, de kerk. God is de oorsprong van alle bestaan, van Hem alleen wordt het onderhouden', schrijft apostel Sitwell [ 175 ]. Volgens hem is de sleutel van alle theologie: 'Niemand is goed als één, namelijk God' [ 176 ]. Deze sleutel opent het verstaan van Gods heilsplan in schepping en verlossing. Zo'n grote plaats de ontvouwing van dit plan in de literatuur van het Werk inneemt, zo weinig expliciet is de theoretische bezinning op het wezen van God. Thiersch, die in zijn lnbegriff der Christlichen Lehre ruim dertig bladzijden aan de godsleer wijdt, geeft daarin niets anders dan de traditionele, orthodoxe leer. De houding tegenover God is er één van liefdevolle gehoorzaamheid en dankbare aanbidding.

De belijdenis omtrent God is trinitarisch. De Hersteld-Apostolische apostel Schwartz pleit ervoor de onduidelijke en verwarring stichtende term 'Drieëenheid' te vervangen door het aloude 'Drievuldigheid': 'De éne, enige God heeft zich geopenbaard in drie verschillende rollen, persona (sic. MJT)' . Vooral de vertaling 'persoon' voor persona moeten we, volgens Schwartz, vermijden, omdat we anders onherroepelijk vervallen in de dwaalleer van het driegodendom. 'De Hervorming is te ver gegaan met dit woord (sc. Drieëenheid, MJT) in de plaats te stellen van de Heilige Drievuldigheid, zoals de Roomse kerk gebruikt en uitdrukt, wat Jezus leert in Mattheüs 28:19; Johannes 14:7; Johannes 14:9-10,26' [ 177 ].

Zoals uit de hierboven aangehaalde regels van Sitwell blijkt, kent de Katholiek Apostolische Kerk geen andere bron van Godskennis dan zijn eigen openbaring in de Zoon. De Kerk zet deze openbaring-in-Christus voort in haar leven in de wereld, in de viering van de sacramenten, in aanbidding en voorbede en in het getuigenis van de apostelen. Schwartz daarentegen verlegt de nadruk van de Kerk op de Bijbel: wat door Gods voorzorg van de persoonlijke openbaringen aan individuen en aan de gemeente voor ons bewaard is gebleven, staat opgetekend in het boek der boeken; zo kan men de stellingen 4 en 5 van zijn Honderd Geloofsstellingen samenvatten. Deze beginnen overigens in stelling 1 met het kosmologische godsbewijs, waarbij verwezen wordt naar Romeinen 1:19-21, 2:14-16 en Handelingen 17:20-34.
Het catechisatie boekje Vragen en Antwoorden betreffende het Hersteld Apostolische Geloof, uitgegeven door de Hersteld-Apostolische Zendinggemeente in de Eenheid der Apostelen (dus uit de Nieuw-Apostolische traditie) van 1948, somt op: 'Ons geloof grondt zich allereerst op de waarneming zijner wonderbare schepping'. 'Bovendien geloven wij in God op grond van zijn openbaringen en op grond onzer persoonlijke ervaringen' (vraag en antwoord 17). Blijkens het aan dit boekje ten grondslag liggende leerboek van stamapostel Niehaus, worden hier bedoeld: Gottes geschichtliche Offenbarungen und die persönliche Glaubenserfahrungen von uns Menschen [ 178 ] .

84


Onder Van Oosbree is er in de HAZEA overigens duidelijk sprake van een vervluchtiging van het spreken over God. Reeds artikel 1 van de door hemzelf opgestelde Fundamenteele grondslagen des gelooft noemt God: de grote Macht der Liefde, de Schepper en Onderhouder van alle dingen, die met de verzamelnaam God aangeduid en aangesproken wordt. De wetten van deze God der liefde zijn 'bestaansvoorwaarden', zoals het water is voor de vissen, in tegenstelling tot de geboden en verboden, die God Jehova aan de Israëlieten gaf [ 179 ].
Was het worstelen van Van Oosbree nog ontoereikend voor het overwinnen van het 'dualisme der eeuwen' (zo lezen wij in H. Boer, De zegen van de twijfel, p. 123), zijn opvolger Slok rekent daar radicaal mee af. In het Apostolisch Genootschap krijgt de godsleer dan ook een totaal ander karakter. Bewust wordt afstand genomen van de voorstelling van een God, die buiten de mens zou bestaan en vanuit een andere wereld ons leven zou besturen. Nee: 'Jezus van Nazareth heeft' met zijn totale levensinzet Zichzelf hieruit vrij geworsteld. Hij gaf ervoor in de plaats de in de medemens aanspreekbare en afhankelijke God' [ 180 ]. God verwerkelijkt zichzelf in de mens; de mens is een stukje van de zelfverwerkelijking Gods. Daarom moet de mens streven naar 'veredeling' om deze zelfverwerkelijking waar te maken. 'In werkelijkheid is de mens echter de zelfverwerkelijking van een in deze gestalte moeizaam omhoog worstelende Godheid... De beleefbare Godheid is niet méér dan Hij tijdovereenkomstig in zijn zelfverwerkelijking heeft kunnen bereiken' [ 181 ]. 'God als Mens! En onder de mensen God op zijn schoonst als Apostel' [ 182 ]. Apostel Slok schetst aan het begin van zijn ambtsperiode zijn program: 'Wij hebben beloofd en wij zullen ervoor zorgen, dat dit Werk inderdaad Gods eigen Werk zal zijn, opdat uiteindelijk, als de tijd daartoe vervuld zal zijn, uit deze heilige Gemeenschap Gods geboren zal worden de Christus Gods, als Koning der Mensheid, in de gestalte van Gods schoonste en hoogste zelfverwerkelijking, namelijk als Mens' [ 183 ].

Omdat hier geen sprake is van een God buiten of boven mens en wereld, kan men niet zeggen, dat in de godsleer van Het Apostolisch Genootschap God en mens (ev. de apostel) met elkaar gelijkgesteld worden. 'De apostel is niet God, hij kan nog geen grassprietje laten groeien'. De versregel 'Mijn God als Apostel' beleeft men daarom niet als hybris of blasfemie, maar eerder als een nog ingehouden spreken over een bereikt stadium in de zelfverwerkelijking van de omhoog worstelende God [ 184 ].

Het lijkt mij duidelijk, dat wat hier als dualisme wordt afgewezen, dezelfde godsvoorstelling is, die meer gebruikelijk als 'theïsme' wordt aangeduid. Daarom verdient het de aandacht, dat Slok en de zijnen tot deze uitspraken kwamen in dezelfde tijd als waarin Paul Tillich zijn Systematic Theology en zijn Courage to be schreef, waarin hij zijn gedachten ontwikkelde over the God beyond the God of theism, en tien jaar vóór J.A.T. Robinson voor zijn boekje Honest to God, waarin the end of theism wordt aangekondigd, honderdduizenden gretige en dus toebereide lezers vond.

Reeds in de vorige eeuw waren Katholiek-Apostolische denkers met gelijksoortige ideeën in aanraking gekomen. Het moet wel haast in polemiek met Hegel geweest zijn, dat Böhm schreef: 'Zijn het niet voor de geleerden en beschaafden, de nieuwe wijsgeerige stelsels naar welke de menschelijke geest God moet zijn, en God in den menschelijken geest tot het bewustzijn van zichzelven komen... ' [ 185 ].
Böhm zag in het monistische denken één der symptomen van de radicale afvalligheid,

85

die zou optreden vlak voor het begin van het Duizendjarig Rijk. Nu vonden dergelijke gedachten ingang in een, zij het wel zeer eigenzinnige tak van het Apostolische Werk zelf.
Om deze ontwikkeling te beoordelen, moeten we bedenken, dat in Apostolische kring over het algemeen een zeer massief theïsme leefde, met even massieve voorstellingen over Gods ingrijpen en Jezus' wederkomst; alles als de meest vanzelfsprekende zaak ingeklonken in het antieke wereldbeeld (de Heer tegemoet gevoerd worden in de lucht). Dat men bij het stijgen van het onderwijsniveau van de gelovigen gedurende de afgelopen eeuw behoefte voelde deze voorstellingen te corrigeren en men een aantrekkelijk alternatief vond in de anthropologisering van de theologie, is zeer begrijpelijk en allerminst exclusief voor Het Apostolisch Genootschap. Wel zien we hetzelfde verschijnsel als eertijds bij het doorbreken van het 'nieuwe licht', toen men het tijdovereenkomstige apostelwoord boven de vanouds in de heilige Schriften bewaarde woorden ging stellen. Toen probeerde men het simplistische, fundamentalistische bijbelgebruik te boven te komen, omdat het een meer dynamisch verstaan van de openbaring blokkeerde. Toen én nu vond men, bij gebrek aan theologische eruditie en filosofische bezinning, een voorbarige oplossing in het gezag en zelfs de persoon van de apostel. Daarmee was een verdere kritische bezinning onmogelijk geworden.
Overigens mogen de diametraal tegenovergestelde gedachten over God, die in deze paragraaf aan de orde kwamen, ons ervoor waarschuwen niet alles, wat de naam 'Apostolisch' draagt, over één kam te scheren.

2. DE CHRISTOLOGIE

Het strikt trinitarische belijden van de Apostolischen (met uitzondering van het Apostolisch Genootschap), maakt het wenselijk de christologie ter sprake te brengen binnen de godsleer. Want ook wat de Zoon Gods betreft is het belijden niet anders dan zoals het in de klassieke symbolen vanouds is uitgedrukt. Stilzwijgend gaat het Testimonium hiervan uit; het houdt zich vooral bezig met de vragen van Kerk en ambt, staat en samenleving, zonder de christologie expliciet aan de orde te stellen. Toch heeft men in de Katholieke fase van het Werk zich diepgaand bezonnen op de persoon en het werk van Gods Zoon. Bij mijn weergave volg ik de fraaie en diepe uiteenzetting, die de aartsengel dr. Richard Hughes gaf in 1871 [ 186 ].

Volgens Hughes is de kern van wat de Kerk omtrent de Christus belijdt, dat Hij God heeft kunnen openbaren aan de mensen, omdat Hij waarlijk God en waarlijk mens is. Van vóór de grondlegging der wereld was Hij God, het mens-zijn heeft hij aangenomen: de Kerk heeft van de aanvang af verklaard, dat haar Stichter God, mens-geworden was (p. 30). Toch was het niet het gewone spraakgebruik van de heilige Schrift om te zeggen, dat Jezus Christus God is. Hij is de eniggeboren Zoon Gods; God, niet uit zichzelf, maar omdat Hij van de Vader is, die God is. God uit God, licht uit licht. Daarom is het leerstuk van de godheid van de Zaligmaker geen aantasting van het monotheïsme. Het is dan ook, meent Hughes, onjuist wanneer men, zoals in de Griekse Kerk, zich in het gebed voortdurend richt tot elk van de drie goddelijke personen afzonderlijk. Tenzij bij zeer bepaalde gelegenheden, hoort

86

de Kerk zich te richten tot de Vader 'per Jesum Christum' (p. 36,37). De Zoon blijft dus duidelijk onderscheiden van de Vader; Hij is het Woord, niet de Spreker. Zijn menswording veranderde niets aan zijn relatie met de Vader (p..41). .
Toegegeven moet worden, dat in latere tijden het staren op zijn godheid de ogen blind maakte voor zijn mensheid. Dat de Zoon Gods waarlijk mens werd blijkt wel hieruit, dat Hij verzocht kon worden, Hebreeën 2:17-18, 4:15. Het lijden onder de verzoeking behoort even duidelijk bij het mens-zijn, dat Hij heeft aangenomen, als het lijden aan de kruisdood (p. 54). Toch is Hij zonder zonde gebleven: 'elke Christen gelooft dit feit met blijdschap' [ 187 ].
Waar kwam die zondeloosheid bij Hem vandaan? Kleedde Hij zijn mens-zijn in de wapenrusting van het in Hem wonende God-zijn? Als dat zo was, dan is Hij geen voorbeeld voor ons en dan is zijn overwinning geen triomf, waarin wij kunnen delen; dan zou het geen wonder zijn, dat God overwon, waar de mens bezweek! Veeleer moeten we het zo zien: zoals Jezus al zijn woorden sprak en al zijn daden deed door de Heilige Geest, die Hem in staat stelde zijn bediening te vervullen, zo was het de Geest, die Hem in staat stelde zijn bediening te vervullen, zo was het de Geest, die Hem bestand maakte tegen de verzoeking. Omdat het zo is, kan Hij werkelijk een voorbeeld zijn voor de mens in zijn beproeving, want de mens heeft dezelfde Geest om hem te helpen (p. 55). Maria had Jezus niets te bieden dan het vlees van Adam onder al de gevolgen van de zondeval. Maar de Zoon Gods nam dit vlees aan door de Heilige Geest. Deze stond bij zijn ontvangenis in de plaats van een aardse vader en alles wat wij erfzonde noemen werd van zijn mens. zijn afgewassen. Toen Hij het vlees aannam door de Heilige Geest, reinigde en heiligde Hij het; en door diezelfde Geest hield Hij het daarna altijd heilig (p. 56, 57).

In feite stelt Hughes, zonder dat met evenzoveel woorden te zeggen, in plaats van het oude uitgangspunt, waarbij het zondigen centraal staat en dat het dilemma impeccantia-impeccabilitas oproept, een ander: hij gaat uit van de gerechtigheid. De gerechtigheid, die nog slechts potentieel was geweest in Adam, werd in Christus actueel (p. 58). Dat Hij de Zoon van God is, doet Hem niet minder, maar juist volkomener mens zijn, want de mens is geschapen om zoon van God te zijn. Door de Heilige Geest heeft Christus zich aan God kunnen offeren als een onbestraffelijk en onbevlekt lam (p. 62). Niet door een fictie van toerekening van buitenaf, maar door een van harte gevoelde eenheid met ons is Hij zonde voor ons gemaakt. Hij legde zijn leven af in de erkenning, dat de zondaar werkelijk waard is te sterven. En zoals Hij in zijn dood voor ons werd veroordeeld, werd Hij in zijn opstanding voor ons gerechtvaardigd. In zijn dood horen wij Hem schuldbelijdenis doen (ónze schuld), in zijn opstanding zien wij, dat hij absolutie heeft ontvangen (ónze nieuwheid des levens) (p. 67).
In de hemelvaart van Christus gaat de mensheid weer in tot die heilige en gezegende Tegenwoordigheid, waarvan de zonde haar had uitgesloten (p. 68). Niemand komt tot de Vader dan door Hem; maar door Hem mogen allen komen.
Tot zover Hughes. De boodschap van de universele genade (niet het uiteindelijke heil voor allen!), door J.M. Campbell zo krachtig verdedigd (pag. 21), heeft men in het Apostolische Werk altijd vastgehouden.

87

3. CHRISTUS EN DE KERK

Evenmin als mensen over God kunnen spreken zonder de geschiedenis daarin te betrekken, evenmin kunnen wij over Christus spreken zonder zijn Kerk. We zullen steeds weer zien, hoe de Apostolischen zich de Kerk in de meest werkelijke zin voorstellen als lichaam van Christus. Van dit lichaam is Hij het hoofd. Aan Christus' werkzaamheid ontleent de Kerk haar ambtenstructuur. In de christologisch meest interessante paragraaf van het Testimonium wordt dit uiteengezet en in de latere literatuur, ook van Hersteld-Apostolische zijde, steeds herhaald.
Christus, zo lezen we [ 188 ], was de Apostel onzer belijdenis (Hebreeën 3:1); vervuld van de wijsheid Gods, met woorden van wijsheid en heilige leer, met wijsheid van wandel en bestuur. Hij was de Profeet, machtig in woorden en werken (Handelingen 3:22), de openbaarder van de verborgenheden Gods, de verklaarder van zijn woord. Hij was de Evangelist, die armen de blijde boodschap predikte (Jesaja 61:1; Lukas 4:18). Hij was de goede Herder, die zijn leven liet voor de schapen (Johannes 10:11) en de van God gezonden Leraar. In de Kerk met haar viervoudige ambtsbediening (Efeziërs 4:11) zet Christus zijn werk op aarde voort. Daarom behoort ze déze ambtenstructuur te vertonen en geen andere.

Reeds honderd jaar geleden vestigde Köhler de aandacht op het willekeurige van deze ambten-christologie. Bij het aanvoeren van Hebreeën 3:1 heeft men ἀπόστολος losgemaakt van ἀρχιερεύς; de woorden worden gescheiden om het apostelambt te kunnen aantonen. 'Wordt Jezus nergens εύαγγελιστής genoemd, Mattheüs 11:5 lezen we: καὶ πτωχοὶ εύαγγελίζονται. De evangelie-verkondiging geschiedt door Hem, dus is Hij de Evangelist en het evangelistenambt is gevonden'. 'Johannes 10;11 noemt Jezus zich den goeden herder, en met het herders- en leraarsambt zijn de vier ambten voltallig' [ 189 ].
Ik deel het oordeel van Köhler, dat afgaande op de klank van de woorden, bewijsplaatsen gezocht zijn bij de reeds in Efeziërs 4:11 gevonden ambten. Hij gaat m.i. te ver, wanneer hij concludeert, dat daardoor van de Verlosser van zondaren, van de Zaligmaker der wereld geen sprake zou zijn. Deze bewering wordt door de literatuur van vrijwel heel het Apostolische Werk voldoende geloochenstraft [ 190 ]. Verder dienen we te bedenken, dat de presentatie van de verschillende aspecten van de christologie, en dus het leggen van accenten, mede bepaald zijn door: a. de getuigenissituatie, waardoor zeer veel nadruk werd gelegd op alles wat met het 'herstel der oorspronkelijke ambten' te maken had; b. eenzelfde situatie met betrekking tot de wederkomst van Christus, waardoor het eschatologische aspect van de christologie wel een zekere overaccentuering moest krijgen; c. de overtuiging, dat dit Werk door God verwekt was, niet om enkelingen tot het heil te nodigen, maar de Kerk de weg naar herstel te wijzen.

4. DE CHRISTOLOGIE BIJ IRVING

Het is noodzakelijk nog kort in te gaan op de christologie van Irving. Herhaaldelijk wordt het voorgesteld alsof dit de christologie van het Apostolische Werk, van de 'lrvingianen' zou zijn. Met name is dan in het geding, dat Irving geleerd zou hebben, dat de Zoon van God niet in alle opzichten zondeloos zou zijn geweest. Zo schreef H.C. Voorhoeve Jzn in 1864 Een woord van waarschuwing tegen de Irvingianen en de zoogenaamde Apostolische Zending. Het geschriftje is één botte vereenzelviging van het Katholieke en het Herstelde Apostolische Werk met een vertekend beeld van Irvings christologie. Diens leer, dat Jezus zondig vlees zou hebben gehad, maakt het verzoeningswerk van Christus onmogelijk; Hij zou dan immers geen Lam meer zijn zonder gebrek?
Hoewel Irvings taalgebruik over het algemeen aan duidelijkheid niets te wensen

89

overliet, spreken zijn beweringen wat betreft de zondeloosheid van de Heer elkaar nogal eens tegen. Uit de heftigheid, waarmee hij reageerde op zijn minstens even heftige bestrijders, is dat wel te begrijpen. Wat hij wilde zeggen, is overigens vaak en duidelijk genoeg door hem uitgesproken, n.l. dat de Zoon Gods waarlijk één van ons geworden is, de gevolgen van onze gevallen toestand heeft gedragen door de menselijke natuur aan te nemen, zoals die was na de val van Adam. Tot zijn geloof en gehoorzaamheid was Hij in staat omdat Hij van hetzelfde wezen is als de Vader. In een preek van 28 oktober 1827 had Irving gezegd: 'The main part of His victory consisted in His overcoming the sin and corruption of His human nature', maar uitdrukkelijk daarbij: 'He did not sin' [ 191 ].
De existentiële gedrevenheid achter Irvings verkondiging leren we goed kennen in het volgende citaat uit zijn The Orthodox and Catholic Doctrine of Our Lord's Human Nature: 'I believe that my Lord did come down and toil, and sweat, and travail, in exceeding great sorrow, in this mass of temptation, with which I and every sinful man am oppressed; did bring His Divine presence into death-possessed humanity, into the one substance of manhood created in Adam, and by the Fall brought into a state of resistance and alienation from God, of comdemnation and proclivity to evil, of subjection to the devil; and bearing it upon His shoulders in that very state into which God put it after Adam had sinned, did suffer its sorrows and pains, and swimming anguish, its darkness, wasteness, disconsolateness, and hiddeness from the countenance of God; and by His faith and patience did win for Himself the name of the Man of Sorrows and the author and finisher of our Faith' [ 192 ].
Tenslotte werd in 1833 Irving het ambt van predikant van de Schotse Kerk ontnomen vanwege 'printing, publishing and disseminating heresies and heretical doctrines, particularly the doctrine of the fallen state and sinfulness of our Lord's human nature' [ 193 ].

Hoewel de invloed van Irving op dit onderdeel van de christologie in de Katholiek-Apostolische literatuur zeker herkenbaar is, heeft men zich nooit met zijn standpunt vereenzelvigd. Het Testimonium, vijf jaar na Irvings veroordeling, formuleert nogal onduidelijk: 'Hij (de Zoon) nam de vooruitbepaalde gestalte aan, naar welke de mens in den beginne geschapen was (dus van vóór de val?) Hij nam het zaad Adams aan, ja, dat van Abraham (dus van ná de val?). . . Door zijn heilig leven heeft de Godmens zich bewezen als een onstraffelijk en onbevlekt Lam' [ 194 ].
Apostel Sitwell drukt zich minder dubbelzinnig uit: Christus heeft in de vleeswording onze menselijke natuur aangenomen, zoals zij na de zondeval was [ 195 ] .

In de polemiek bleef men het 'Irvingisme' aanvallen op de zondigheid van de menselijke natuur van de Zoon van God. Voor apostel Woodhouse was dit aanleiding om de engel-evangelist prof. dr. Heinrich Thiersch te vragen de ambtsdragers over deze zaak voor te lichten. Deze deed op 4 november 1861 een niet voor verdere publikatie bestemd schrijven uitgaan, waaraan we de volgende passage ontlenen: 'Er hatte das, was unserer menschlichen Natur angehört, denn Er nahm unsere menschliche Natur an; aber das, was allen menschlichen Persönlichkeiten die van Adam auf natürlichem Wege gezeugt sind, eigen ist, dies hatte Er nicht; denn Er war nicht eine menschliche Person, nicht gezeugt aus dem Willen eines Mannes, sondern empfangen vom heiligen Geiste. Seine ganze menschliche Natur war heilig. Er was als Mensch unaussprechlich heilig, wesenhaft heilig, heilig in Seinem Willen, Seinen Absichten, Seine Gefühlen, in Seinem geheimen Gedanken und Seinen sichtbaren Handlungen, in allen Gedanken, Worten und Werken war Er heilig, höchst heilig. Es ist ungereimt zu denken, dass Er eine Sünde hätte begehen oder einen sündigen Gedanken haben können, denn Er war Gott. Seine Menschheit, Leib, Seele und Geist, war angenommen in Gott. Wenn wir von Seiner menschlichen Natur reden und darunter den Leib verstehen, den Er annahm, das Fleisch und Blut des Sohnes Gottes, so vermögen wir nicht, so wagen wir nicht, es sündig zu nennen. Die Natur, die in uns sündig ist, war in Ihm rein und heilig; der Wille, der in uns verderbt ist, ruchlos, entgegengesetzt dem Willen Gottes, war in Ihm Gott unterworfen'.
Dat hier de zondeloosheid van Christus' menselijke natuur krachtiger verdedigd wordt dan door Irving, is meer schijn dan werkelijkheid. Reeds Irving probeerde die te handhaven door te onderscheiden tussen de natuur, die de Zoon aannam (die Thiersch dan nog vereenzelvigt met de lijfelijkheid), en zijn persoon. Zijn natuur was dezelfde als die wij bezitten, tot gehoorzaamheid was Hij in staat, omdat Hij van hetzelfde wezen is als de Vader: 'Sin in a nature is its disposition to lead the person away from God, sin in a person is the yielding thereto' [ 196 ].
Hierbij dringen zich enkele vragen op: kunnen natuur en persoon op deze wijze tegenover elkaar geplaatst worden? en: betekent dan het woord 'zonde' in beide zinsdelen niet zozeer iets verschillends, dat beide betekenissen niet meer het éne object kunnen zijn in het gesuggereerde onderscheid tussen potentialiteit en actualiteit? Naar mijn mening kan men - als men de gedachten van Irving wil overnemen - theologisch en pastoraal beter uit de weg met de hierboven geschetste uitwerking van Hughes: van Maria ontving de Zoon niets dan het vlees (het totale menszijn) onder alle gevolgen van de zondeval, maar Hij was verwekt door de Heilige Geest. Deze Geest maakte Hem bestand tegen verzoeking, en wij, zijn mede-mensen, mogen diezelfde Geest ontvangen [ 197 ].

5. DE CHRISTOLOGIE BIJ DE HERSTELD-APOSTOLISCHEN

In het Hersteld-Apostolische Werk heeft men aanvankelijk niet anders geleerd en beleden aangaande de Zoon van God dan in de Katholiek Apostolische Kerk. Van oorspronkelijke, diepgaande verdere bezinning is geen sprake. In zijn Honderd Geloofsstellingen schrijft apostel Schwartz over de vóór de schepping uit God geboren Zoon, het Woord Gods, door Wie God de wereld en alles wat bestaat geschapen heeft om later te behouden voor het eeuwige leven (toelichting bij stelling 10). Hij is de enige grond, waarop wij onze hoop der zaligheid kunnen bouwen, de enige weg, waarop wij het eeuwige leven kunnen vinden (st. 43). Hij was waarachtig mens, een heilig mens, maar ook aan de Vader gelijk en waarachtig God (st. 44). Op Anselmiaanse wijze schetst Schwartz dan in de volgende stellingen de noodzaak voor het verzoeningswerk van het waarlijk God én het waarlijk mens zijn.
Over de zondeloosheid schrijft hij alleen, dat Christus' mens-zijn was door de wil Gods en uit de maagd Maria; ook naar het vlees was Hij de Zoon Gods en daardoor geheel vrij van de schuld van Adam (st. 48).

In het historische gedeelte (pag. 58) heb ik er al op gewezen, dat de invloed van Irvings christologie mogelijk te bespeuren is achter de moeilijkheden, die apostel Van Bemmel kreeg met herder N.J. Verkruisen, omdat deze een 'valbare' Christus predikte. Op grond van Philippenzen 2:7v.leerde deze, dat Christus weliswaar van eeuwigheid God is, maar op aarde zijn godheid heeft afgelegd en uitsluitend mens geworden was. Hij had de natuur aangenomen van Adam vóór de zondeval, van wie het mogelijk was gebleken in zonde te vallen. Jezus heeft echter niet gezondigd. Omdat Hij als mens niet gezondigd heeft, is Hij in waarheid de Overwinnaar.
In een recente brochure van de Hersteld Apostolische Zendinggemeente (voortgekomen uit het werk van de Verkruisens) lezen we: 'Als wij van de Here Jezus lezen, dat Hij gehoorzaam was, dan houdt dat in, dat er ook een mogelijkheid was van ongehoorzaamheid' (hierbij wordt een voorbeeld van Irving aangehaald). 'Wij

90

erkennen ten volle, dat Christus vóór zijn menswording God was, en bij zijn opstanding zijn Godheid weer heeft aangenomen. Maar wij willen Hem tevens eren als waarachtige Overwinnaar, daar Hij als mens de satan heeft overwonnen' [ 198 ].

6. DE CHRISTOLOGIE BIJ DE NIEUW-APOSTOLISCHEN

Het ligt voor de hand, dat bij het dóórbreken van het 'nieuwe licht' in de tijd van Krebs (in Nederland: Kofman) ook nieuwe gedachten over de Zoon Gods zich baan gingen breken. Het argumenteren vanuit de Bijbel werd, door de fundamentalistische wijze waarop het gebeurde, door velen als remmend ervaren. Het oud-kerkelijke belijden van God als de Drieënige sprak men echter met grote vanzelfsprekendheid na. Maar bij de uiteenzettingen over Jezus en zijn zending wordt daar niet op teruggegrepen [ 199 ].
Steeds meer komt de nadruk te liggen op zijn mens-zijn: 'Er is slechts één middelaar tusschen God en den mensch, de mensch Jezus Christus'. Passim vinden we de uitdrukking 'ons aller Eersteling Jezus' [ 200 ]. Hoewel wij niet leven kunnen van datgene, dat bestaan hééft, maar van datgene wat er is, houdt men toch de verdiensten van de historische Christus hoog. 'Het eenmaal gebrachte offer zullen Apostolischen zeker niet willen verkleinen. . . Zij weten maar al te goed, dat de kruisiging en de opstanding van onzen Heer en Meester Jezus Christus de voorwaarde is, zonder welke het nieuwe verbond tusschen God en den mensch niet mogelijk was' [ 201 ]. Duidelijk begint men nu ook te onderscheiden tussen de Zoon van God en de mensenzoon: 'Als God kon Christus niet sterven en opstaan, maar wel als waarachtig mensch en als opgestane Zoon des menschen is hij opgevaren in den hemel, vanwaar Hij wederkomen zal, eerstens om de eerstelingen op te nemen' [ 202 ]
In de periode van Van Oosbree verwijdert men zich in de HAZEA steeds verder van het klassieke christelijke belijden. De lijn praeexistentie-incarnatie-parousia wordt als volgt uitgewerkt: de hemelvorst Michaël vraagt de Vader: zend mij om uw wil te doen. Als Jezus brengt Hij de wet der liefde op aarde. Als mens deed Hij alle vijandschap met God teniet en, in alle opzichten verzoend met de Vader, gaf en geeft Hij dit verzoenend leven ter uitreiking aan zijn apostelen, ten dienste van het algemeen. 'Wij, die door der Apostelen woord hebben leeren gelooven in Jezus, het van den Vader geopenbaarde, zaligmakende leven, wat in de Zoon des menschen van dezen naam een aanvang nam, en voortgezet wordt in Zijne Gezanten (lees: apostelen)' [ 203 ]. Christus (kan men zo nog van Hem spreken?) vóór de incarnatie als de hemelvorst Michaël, na de hemelvaart Christus-in-de-apostel.

De vervluchtiging van persoon en werk van Christus tot 'het leven, dat Jezus heet' en in de zielen tot meerdere ontwikkeling moet komen, is volledig in de christologie van Het Apostolisch Genootschap.
Voor de volgelingen van apostel Slok is Jezus van Nazareth niet de uit de hemel gezonden zoon van God. Hij is op natuurlijke wijze geboren, mens onder de mensen. Hij was geen wonderdoener met bovennatuurlijke gaven. 'Wij zien Hem als de Grootste onder de Groten, omdat het schier onvoorstelbaar is, dat een mens van gelijke afkomst als wij allen, de moed opbracht om. . . te breken met het hechte begrip

91

van de rechtvaardige en vergeldende God van Israël en een totaal nieuw fundament te leggen voor een menselijke samenleving, gebaseerd op een liefdevolle en vergevende God. En, wat meer is, Hij gaf dit volmaakt nieuwe godsbegrip een krachtige impuls van overtuiging mee door Zichzelf als levend voorbeeld van die God in het middelpunt van Zijn prediking te stellen' [ 204 ].
Dat men na Jezus' trieste dood meende zich bij de massa te moeten excuseren en zijn evangelie aantrekkelijker en meer aanvaardbaar te maken door zijn levensverhaal te omvlechten met mysterieuze gebeurtenissen, is voor de mensheid een nog grotere ramp geworden dan alleen de voortijdigheid van zijn dood had kunnen teweegbrengen.
'Zo kan ook de gestorven Eersteling Christus niemand helpen, wat voor fantasieën en sprookjes men ook om zijn leven wil weven'. 'De magie van Jezus van Nazareth is voor Gods volk weggenomen. En daardoor kon Christus thans voor ons worden: onze medemens en broeder', schrijft Slok [ 205 ]. Het gaat niet alleen om 'in menselijk gewaad', waarover door de hele Bijbel wordt getuigd, maar het moet ook nog zijn: in levend menselijk gewaad, er moet sprake zijn van levende mensen! Jezus was in zijn tijd het tijdovereenkomstige (een in Nieuw-Apostolische kring graag gebruikt germanisme) Hoogtepunt van wat een eeuwenlange worsteling door de meest edel denkenden naar hogere menswording-Gods had opgebracht. In het optreden van apostel Slok ervaren zijn volgelingen een nieuw hoogtepunt: tegelijkertijd de herrijzenis en de wederkomst van Christus. 'Onze Apostel, Christus, erkennen wij als de hoogste, menselijke belichaming van God-onze-Eigenaar'. Bij Hem vindt men wijze liefde, vergevensgezindheid na terechtbrenging, genade bij misslagen, opvoeding tot medemenselijkheid, bescherming van de goedwillende zwakke, en nog zoveel meer. Daarom willen zijn volgelingen zich geheel en al overgeven aan Hem, die hun hart als de levende Christus belijdt. De Apostel is hun de levende Norm. Dit is niet een opgelegde leer, maar persoonlijke ervaring van de Christusgezindheid, die men herkende in apostel Slok. Deze gezindheid is niet zonder meer overdraagbaar. Het is dan ook beslist niet vanzelfsprekend, dat de komende apostel (Sloks opvolger t.z.t.) de Christusnaam als aanduiding van zijn wezensinhoud zal ontvangen. De Christus aller tijden is niet gebonden aan een vereniging met een bepaalde naam: het Apostolisch Genootschap. De Christusnaam zal opnieuw geboren moeten worden, waar ook ter wereld [ 206 ].

In de Neuapostolische Kirche in Duitsland [ 207 ] is het nooit gekomen tot een zo sterke afwijking van de orthodoxe christologie. Mede als gevolg daarvan zien we na de dood van apostel Van Oosbree in Nederland twee stromingen: de radicalisering van het 'nieuwe licht' bij de volgelingen van Slok enerzijds en anderzijds een terugkeer tot de in Duitsland levend gebleven orthodoxe opvattingen. Deze laatste stroming vinden we in de HAGEA, later de Nieuw-Apostolische Kerk. Volgens het onder auspiciën van stamapostel Bischoff uitgegeven boekje Vragen en Antwoorden is Jezus de eniggeboren, eeuwige Zoon Gods en de ons beloofde Verlosser; God en mens tegelijk in één persoon. Jezus is de Zoon uit de Vader, het Woord uit de Geest, dat vlees heeft aangenomen, om als derde deel (sic, MJT) van de drieënige God onder de mensen het raadsbesluit Gods uit te voeren (vraag en antwoord 102). Zijn kruisiging is het algenoegzame offer voor de zonden der mensen, waardoor verlossing van de eeuwige dood is tot stand gebracht (vraag en antwoord 140). Bij

92

zijn nederdaling in het dodenrijk heeft Hij aan de ontslapenen het Evangelie gepredikt, zodat ook zij de heilsdaden van Jezus kunnen aangrijpen en verlost worden (vraag en antwoord 144). Zijn opstanding is de blijvende hereniging van zijn Geest en zijn Ziel met zijn verheerlijkt Lichaam (vraag en antwoord 147). In de plaats van de eisen naar de letter der wet van het oude Verbond, waaraan niemand ten volle kon voldoen, trad thans de wet der genade, de wet des geestes van Jezus Christus. Door de genade van Jezus Christus ontvangt de mens de gerechtigheid, die voor God geldt.
De betreffende vragen en antwoorden in het Leerboek voor Apostolische Christenen, uitgegeven door de Apostolische Geloofsgemeenschap (nu: Gemeente van Apostolische Christenen), geven in enigszins andere bewoordingen dezelfde leer.

7. DE PNEUMATOLOGIE BIJ DE KATHOLlEK-APOSTOLlSCHEN

Ook over God de Heilige Geest hebben de Katholiek Apostolischen geen 'eigenaardige leerstellingen'. In het Testimonium komt de pneumatologie nergens expliciet aan de orde. Niettemin is het hele geschrift één doorlopend belijden van de Geest en diens werken. Door Hem is de Zoon Gods vlees geworden, wordt de volheid, die in God zelf woont, meegedeeld aan de dragers van de vier ambten. Hij stelt aardse vorsten in staat de wet van Christus te vervullen, zowel wat het bestuur als wat de gehoorzaamheid betreft. Vorsten, die dit vergeten, zullen ertoe komen hun macht te misbruiken en onderdrukkers te worden. De Kerk is de tempel van de Heilige Geest; door de handoplegging van de apostelen worden alle dienaren der Kerk geordend en wordt de ganse gemeente vervuld met de Heilige Geest. De gebeden, uit de nood der Kerk opgezonden, werden verhoord door het schenken van de gaven des Geestes in Schotland en Londen [ 208 ].

In een fraaie verhandeling verdedigt Richard Hughes de oude kerkelijke leer van de Heilige Geest [ 209 ], waarbij hij deze direct plaatst in de dynamiek van de heilsgeschiedenis. In het oude Israël moet nog alle nadruk liggen op het strenge monotheïsme: 'Hoor, Israël. . . '. Deze waarheid zou misschien verduisterd zijn geweest, wanneer hun verteld zou zijn, dat deze ene en enige Heer een geboren Zoon en een uitgaande Geest had, eenswezend met Hem en van gelijke eeuwigheid als Hij. Toch wordt al in het Oude Testament gesproken over de Geest als ademende over het heelal, dat Hij gemaakt heeft, en zijn inblazing wordt leven in het schepsel, wijsheid in de werker, macht in de heerser, een drang tot het goede in allen, de Heiligmaker der kinderen Gods. Ook de verwachting van de Zoon vinden we, volgens Hughes, reeds in het Oude Testament: het verschil is, dat terwijl de Israëlieten Gods Zoon kenden als een persoon, zij er zich niet van bewust waren, dat Hij goddelijk is; maar de Geest kenden zij als goddelijk, terwijl ze niet verstonden, dat Hij persoon is (letterlijk schrijft Hughes: dat Hij persoonlijkheid bezit). Het getuigenis van de evangelisten en apostelen leert ons, dat de Geest, die God uitademt, een even onderscheiden persoonlijkheid is als de Zoon, die Hij verwekt. Op Pinksteren wordt duidelijk, dat de Geest niet is Gods 'invloed', die geleidelijk toeneemt, maar een Persoon, die op een bepaalde dag neerdaalt van de hemel en woning maakt in mensen.

93

Doordat zij gedoopt zijn in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, haar leden uitverkoren naar de voorkennis van God de Vader, in de heiligmaking des Geestes, tot gehoorzaamheid en besprenging met het bloed van Christus (1 Petrus 1:2) noemt Hughes zelfs de Kerk trinitarisch in het diepst van haar wezen.

De Heilige Geest is ook de Geest van Christus. Het Testimonium verdedigt het Filioque als een leerstuk, dat het eigenlijke leven van het Christendom raakt. De ontkenning daarvan is tevens de loochening van de Here Jezus als degene, die met de Heilige Geest doopt en de ontkenning, dat de Kerk, die de tempel is van de Heilige Geest, ook het lichaam van Christus is [ 210 ]. Het gebrek aan geestelijk leven in de Oosterse Kerken wijten de Engelse apostelen aan de verwerping van het Filioque.
Bij de protestanten heeft men, schrijven zij, bijkans het geloof verloren, doordat men theoretisch wel het Filioque beleed, maar in werkelijkheid de werkingen des Geestes houdt voor een goddelijke invloed, een voorstelling van het verstand of het gevoel.

Het is verbluffend, dat in een geschrift, waaraan een aantal predikanten van protestantse kerkgenootschappen heeft meegewerkt, met zo weinig kennis van zaken een tendens, die er in bepaalde protestantse kringen zeker was, wordt gegeneraliseerd. Deze al te simpele voorstelling van zaken, met name wat het gereformeerd protestantisme betreft, komen we in de Katholiek Apostolische literatuur herhaaldelijk tegen.

De Amerikaanse engel-evangelist W.W. Andrews [ 211 ] daarentegen vindt het niet redelijk, dat men het Credo met of zonder Filioque aan enig deel der Kerk zou opleggen. Hughes stelt met nadruk, dat Jezus eerst de Geest moet ontvangen voor Hij Hem kon geven. Uit dit uiteenlopen van de meningen moge blijken, dat binnen het kader van het klassieke belijden van de Kerk een grote vrijheid onder de Katholiek-Apostolischen bestond in het theologisch doordenken daarvan. Het zij herhaald: de Katholiek Apostolische Kerk heeft nooit meer of minder willen belijden, dan wat zij meende, dat heel de Kerk altijd geloofd had.

8. DE HEILIGE GEEST IN DE HERSTELD-APOSTOLISCHE LEER

De bovengenoemde gebondenheid aan het kerkelijke belijden vinden we ook bij apostel Schwartz. Toch is bij hem reeds de verstarring en verschraling merkbaar, die kenmerkend is voor het theologisch denken bij de Hersteld- en Nieuw-Apostolischen - voor zover men dan nog van theologische doordenking kan spreken. Op zijn best is er een getrouw herhalen van de oude waarheden; we missen de brede bezinning, die heel de Kerk en heel de geschiedenis trachtte te omspannen. Hier volgt alles wat Schwartz in drie stellingen leert omtrent de Heilige Geest:
Het heil, dat Jezus Christus voor zondaren verworven heeft, maakt de Heilige Geest ons indachtig en deelachtig. De Heilige Geest is de derde openbaring van het Goddelijk Opperwezen en alzo waarachtig God. Als God bezit Hij dezelfde eigenschappen met de Vader en de Zoon, Hij is alwetend, almachtig en alomtegenwoordig [ 212 ].
Omdat ook de prediking van Schwartz door-en-door trinitarisch was, resoneert het werk van de Geest ook bij zijn korte uiteenzettingen van andere aspecten van het

94

geloof. De verlichting van de Heilige Geest doet ons Gods genade in Christus kennen; de vruchten van het geloof zijn niet onze goede werken, maar Christus werkt ze door de Heilige Geest in ons [ 213 ]. Afzonderlijk zal ik de doop met de Heilige Geest behandelen (bij het 'sacrament' van de verzegeling).

Elke Nieuw-Apostolische geloofsbelijdenis begint met een (soms iets verkorte) weergave van het Apostolicum; dus wordt ook beleden: ik geloof in de Heilige Geest. Maar bij apostel Van Oosbree vervaagt toch duidelijk het onderscheid tussen de drie Personen in de Heilige Drievuldigheid. In zijn Fundamenteele Grondslagen des Geloofs zegt art. 2, dat God (we herinneren ons: de verzamelnaam voor de Macht der Liefde) de Geest is over alle geesten. In Jezus' lichaam, dat rein menselijk was, openbaarde zich in volheid de Geest Gods (art.12), zoals deze ook waargenomen kon worden in de woorden en handelingen van die mensen, die niet leven bij brood alleen, maar bij alle woord, dat de Mond Gods uitgaat (art. 16). Bij het lezen hiervan moeten wij bedenken, dat 'Mond Gods' in deze kring een graag gebruikte aanduiding is voor de drager van het apostelambt.
Na de dood van Van Oosbree werd door de HAGEA uitgegeven het reeds op pag. 84 genoemde boekje Vragen en antwoorden, gebaseerd op het Lehrbuch van Niehaus. Hierin wordt over de Heilige Geest gezegd, dat Hij is de door de Zoon beloofde en door de Vader. .. op het Pinksterfeest uitgezonden kracht Gods, die naar zijn raadsbesluit een volledige vernieuwing van de door de zonde aan de dood prijsgegeven mens bewerkstelligt en hem weer in de gemeenschap met God terugbrengt (Vraag en antwoord 158). De vraag, waarop dit antwoord werd gegeven, luidde: 'Wat is de Heilige Geest?' Opvallend is het, dat in het Leerboek voor Apostolische Christenen van de Apostolische Geloofsgemeenschap de vraag 118 luidt: 'Wie is de Heilige Geest?' Het antwoord omschrijft de Geest dan toch niet als Persoon, maar als de van de Vader en de Zoon gemeenschappelijk uitgaande kracht Gods, die in en door de mensen werkzaam is.
Dat in het Apostolisch Genootschap, waar men heel de persoonlijke godsvoorstelling vaarwel heeft gezegd, geen leer van de Heilige Geest werd ontwikkeld, ligt voor de hand.

Zoals uit het historisch gedeelte van dit proefschrift is gebleken, hebben de gaven van de Geest een grote rol gespeeld bij het ontstaan van het Apostolische Werk. In onderscheiding van de vruchten van de Geest (liefde, blijdschap, vrede enz.) verstond men onder de gaven de krachtdadige, wonderbaarlijke manifestaties zoals profetie, tongentaal en genezingen, maar ook de inwoning van de Geest in de apostelen en de andere ambtsdragers. Met nadruk heeft men de gedachte afgewezen, dat de wondergaven van de Geest alleen in de ontstaansperiode van de Kerk nodig zouden zijn geweest. Niettemin zien we, zowel bij de Katholiek- als bij de Hersteld-Apostolischen, dat al spoedig de tongentaal nagenoeg verstomde, de gave der genezing hoogst zelden vermeld wordt en dat de geestesgaven in hoge mate kristalliseren tot ambtsgenade. Profeterende personen heeft men in de Katholiek Apostolische Gemeenten nog lang gekend. In de beide vleugels van de Hersteld Apostolische Zendingkerk, in de Apostolische Zendinggemeente en ook in de op pagina 48 genoemde Katholiek-Apostolische gemeenschappen is althans de gave der profetie in ere gebleven.

Op de verhouding tussen Geest en ambt hoop ik in te gaan in het derde, kritische gedeelte van dit boek.

97

Hoofdstuk 6. Geschiedenis en voleinding

Het zicht, dat de Katholiek Apostolische Kerk had op het onderwerp van dit hoofdstuk, wordt uitstekend getypeerd door de titel van het veelgelezen boek van apostel Sitwell: The Purpose of God in Creation and Redemption, waarvan de Nederlandse vertaling (Het Godsplan) voorzien werd van een inleiding door de coadjutor mr. Isaäc Capadose. In dit boek vinden we bijbelse theologie, dogmatiek, kerk- en wereldgeschiedenis samengevoegd in één hecht (en ook nog leesbaar) geheel. In hoofdzaak, maar niet uitsluitend [ 214 ] aan de hand van dit boek zal ik een overzicht schetsen van de Katholiek-Apostolische leer aangaande geschiedenis en voleinding.

1. HET GODSPLAN

Het is Gods plan zichzelf aan al zijn schepselen bekend te maken door zich te openbaren in zijn Zoon, Jezus Christus, n.l. door diens menswording en de vestiging van zijn koninklijke heerschappij op aarde. Tot dit doel schiep God de aarde en de mens. De Satan (niet een boze kracht, die van alle eeuwigheid bestaan zou hebben, maar een door God goed geschapen, doch afgevallen engel) weigerde zich aan de wil van God te onderwerpen en deed al het mogelijke om Gods plan te verijdelen. Hiertoe verleidde hij Adam en Eva tot ongehoorzaamheid. Zij brachten daardoor de vloek over zichzelf, maar ook over de wereld, die door God in alle opzichten afhankelijk was gemaakt van de vrije keuze van de mens. (Al deze gebeurtenissen worden opgevat als historische realiteiten). Door de val van Adam en Eva werd Gods plan wel gedwarsboomd, maar niet verijdeld. Juist door de val werd Gods wezen en kracht heerlijk geopenbaard: niemand is goed, dan God alleen. Al aan Adam maakte Hij bekend, dat Hij iemand zenden zou, die de wereld zou verlossen uit de handen van Satan en die Gods koninkrijk op aarde zou vestigen. Dat is het proto-evangelie van Genesis 3:15, het Evangelie van het Koninkrijk. De verwerkelijking van dit Evangelie zien we in heel de geschiedenis.

Deze geschiedenis speelt zich af in drie bedelingen van elk tweeduizend jaar. Tijdens de eerste bedeling, van de schepping tot aan Abraham, leefde de mens onder de wet van de natuur en het geweten. De volgende tweeduizend jaar omvat de Hebreeuws-Joodse bedeling, van Abraham tot het optreden van Jezus Christus. Voor deze periode kiest God zich een volk, om daarmee een bijzondere relatie te onderhouden: het zou Hem op rijkere wijze kennen dan de andere volken, voor wie zij moesten getuigen van het Evangelie van het Koninkrijk. Uit dit volk, Israël, zou de Zoon geboren worden als Verlosser der wereld. Tot diens komst zou het leven onder de wet van Mozes en eenmaal zou het heersen over een vernieuwde aarde.
In de derde bedeling bracht Jezus ons onder de wet van liefde en genade. Het merendeel van de Joden verwierp Hem en zo werd het Evangelie van het Koninkrijk toevertrouwd aan de volken. Ook deze bedeling zal tweeduizend jaar duren en, naar analogie van de scheppingsdagen, uitmonden in een periode van rust gedurende duizend jaar, voorafgaande aan de voltooiing van de geschiedenis.

Elk van deze bedelingen vertoont in haar verloop dezelfde grondstructuur: toenemende afval, de vorming van een getrouwe rest en het zenden van Gods boodschappers om de mensen te waarschuwen. Vóór Hij de zondvloed deed komen zond God Henoch en Noach om de weg tot ontkoming te wijzen en voor te bereiden. Tot de Joden zond Hij Johannes de Doper om hen tot bekering te roepen en Jezus' discipelen bereidden als apostelen een toevluchtsoord voor allen, die acht wilden slaan op de waarschuwing van God. 'Evenzoo zijn wij thans, bij het naderen van het einde dezer bedeeling, gerechtigd te verwachten, dat God. . . zijn volk zal waarschuwen voor de naderende oordeelen en een weg tot ontkoming daarvan zal beschikken en aanwijzen' [ 215 ].
Het is duidelijk, dat men het Apostolische Werk beschouwde als dit werk ter waarschuwing en voorbereiding.

De geschiedenis van de derde bedeling, die der Christenheid, deelt Sitwell in in zes tijdvakken, met niet meer pretentie dan 'terwille van de duidelijkheid':
1. Van de Pinksterdag tot de dood van de apostel Johannes;
2. Van de dood van Johannes tot Constantijn de Grote;
3. Van Constantijn de Grote tot Gregorius VII;
4. Van Gregorius VII tot Luther;
5. Van Luther tot de Franse Revolutie;
6. Van de Franse Revolutie tot heden.
Bij het lezen van 'Het Godsplan' herinnert men zich duidelijk, dat één van de oorsprongen van het Apostolische Werk de cyclus conferenties op het landgoed Albury was. Daar had men zich vooral verdiept in de profetische geschriften van het Oude Testament, om daaruit Gods weg voor de komende jaren af te lezen. Het boek Daniël - ook als profetisch geschrift opgevat -stond daarbij hoog genoteerd. Vandaar, dat het bijna vanzelf spreekt, dat het geschiedenisbeeld van de Apostolischen veel van zijn beelden en termen aan dit boek heeft ontleend. Sitwell behandelt uitvoerig Daniël 2 en 7, het droomgezicht van Nebukadnezar van het beeld, opgebouwd uit de vier metalen, en Daniëls gezicht van de vier dieren.
Naar klassieke interpretatie zijn volgens hem de vier rijken, die hiermee gesymboliseerd worden, het Babylonische Rijk, het Perzische Rijk, dat van Alexander de Grote en het Romeinse Rijk. Deze 'profetieën' geven ons inzicht in het verloop van de wereldgeschiedenis, maar vooral in het einde daarvan, meenden (o.a.) de Katholiek-Apostolische auteurs. Zij gingen er daarbij vanuit, dat het boek Daniël geschreven werd in de tijd, waarin de verhalen zich afspelen, dus tijdens het Babylonische en het Perzische Rijk. Omdat de 'voorspelling' van de vierdeling van het Griekse Rijk letterlijk vervuld werd, koesterde Sitwell dan ook het onvoorwaardelijke vertrouwen, dat het uiteenvallen van het Romeinse Rijk in tien koninkrijken aan het einde van de bedeling even herkenbaar zou zijn als destijds de verdeling van Alexanders rijk onder de diadochen geweest moet zijn.
Hierbij bleef hij eraan vasthouden, dat de profetieën van Daniël bestemd waren voor het joodse volk. De toepassing van dit geschiedenis-verloop op het 'geestelijke Israël', de Kerk, vond men eerst in Openbaring 13, het visioen van het beest, dat de eigenschappen van de drie dieren uit Daniëls droom heeft samengevoegd en vermengd met die van hemzelf (overigens worden Openbaring 13:2, inclusief het dier zelf, slechts drie kenmerken opgesomd: die van luipaard, beer en leeuw). 'Het geheel

98

der gezichten van Daniël en Johannes getuigt één en hetzelfde en laat geen ruimte voor misverstand of twijfel omtrent den tijd, wanneer het Koninkrijk Gods zal komen. Als het vierde metaal van het beeld verbrijzeld is, als het vierde beest aan de vlammen is overgeleverd, als het beest en de valsche profeet in den poel des vuurs zijn geworpen, dan eerst, niet vroeger, zal het Koninkrijk van Christus en de heiligen komen, zoowel voor Christenen als voor joden; maar als deze gebeurtenissen plaats grijpen, dan zal het koninkrijk hun gegeven worden, een iegelijk in zijne plaats. . . ' [ 216 ].

Het einde van deze bedeling zal dus aanbreken wanneer het Romeinse Rijk in al zijn uitlopers in tijd en ruimte ten einde zal zijn en de 'tien koningen' (of algemener: tien staten, niet meer en niet minder) heerschappij zullen voeren over de aarde. Dat wil overigens niet zeggen, dat het volgende rijk niet in staat van voorbereiding aanwezig kan zijn, voordat het er geheel in geslaagd is zijn voorgangers te verdringen. 'Zoo zal ook Israël, al is de tijd van zijn herstel en verheffing als het vijfde wereldrijk nog niet gekomen, toch reeds bestaan in zijn eigen land en verkeeren in een Staat van voorbereiding om op te volgen in de heerschappij over allen. En evenzoo zijn de gedoopten wel uit het rijk van Satan overgezet in het rijk van Christus, maar daardoor toch niet uit de rijken der hedendaagsche souvereinen. . . overgezet in het koninkrijk van God, doch zijn zij aan die souvereinen onderworpen' [ 217 ].
Uit dit citaat worden twee belangrijke conclusies duidelijk, die de Katholiek Apostolischen getrokken hebben uit hun beschouwing van de geschiedenis: a, het vasthouden aan de roeping van Israël en b, het toekennen van een eigen taak aan de aardse politieke machten binnen het kader van de heilsgeschiedenis.
Ten overvloede mag ik eraan herinneren, dat men het einde van de derde periode van tweeduizend jaar op uiterst korte termijn verwachtte en in het omverwerpen van de bestaande gezagsverhoudingen door de Franse Revolutie het begin zag van de gebeunenissen der laatste dagen, de eerste schok van de aardbeving, die alle bestaande instellingen van Kerk en staat zal omkeren en die de onverdragelijke heerschappij van de Antichrist zal doen aanbreken, waardoor de wederkomst van Christus ter verlossing van de wereld noodzakelijk zal worden [ 218 ].

2. ISRAËL

In het hierboven geschetste geschiedplan is het vijfde wereldrijk, dat zich zal verheffen, nadat de vier rijken, waarover Daniël profeteerde, hun einde hebben gevonden, het herstelde Israël.
Dit volk zal door de machten van het vierde rijk verdrukt en vetrapt worden ten einde toe, om het even of het heidens of christelijk is. Waarlijk profetisch zijn de woorden, die Sitwell anno 1860 hierover schreef: 'En inderdaad, de Christennatiën zijn juist degenen, die gedurende vele eeuwen de joden meer mishandeld hebben dan de Aziatische of heidense volken. Zij hebben hen gemarteld om hun geloof, of om hunne schatten te bemachtigen; zij hebben hen verbannen en hun bloed vergoten en hunne goederen verbeurd verklaard; zij hebben hen overladen met verachting, hoon en smaad; en de Schrift leert ons, dat een nog verschrikkelijker tijd voor hen zal aanbreken onder de klauwen van dit dier in diens laatste uur, het uur van Jacob's benauwdheid; en dan zullen de vervolgden het koninkrijk ontvangen' [ 219 ].

Al hebben de joden Jezus niet als de Messias aanvaard en is de hoogste plaats in het Messiaanse Rijk daardoor toegevallen aan het Israël van het Nieuwe Verbond, toch zullen zij het wereldlijk regiem van de Messias uitoefenen over de naties. Dan ook zullen zij zich als volk aan Hem onderwerpen; dan zal de terugkeer naar het Land van Belofte zo volledig zijn, dat ook de verloren tien stammen daar deel aan hebben. De evangelist, later coadjutor, Charles Böhm, verwijst in zijn belangrijke boek Schaduw en licht (p. 244 noot 2) in dit verband naar de uitleg van het boek Openbaring door Bengel. In het Duizendjarig Rijk zullen de joden het instrument zijn om de volken buiten het Christendom tot geloof te brengen.
De Katholiek Apostolische Kerk heeft dan ook altijd de pogingen afgewezen, die de andere 'kerkelijke partijen' deden om de joden nog in deze bedeling tot het christelijk geloof te bekeren. Terecht zag zij het ook als een verkeerde exegese, wanneer de Kerk op zichzelf toepaste wat in de Schrift aangaande de joden werd gezegd. Daardoor hield deze immers op zich om het volk Gods te bekommeren, daardoor ook dwaalde zij af van de ware leer van het Koninkrijk.
Evenzeer wees men de emancipatie van de joden af, die hier en daar ertoe leidde, dat men hun toegang verleende tot de wetgevende vergaderingen en tot de regeringen der landen [ 220 ]. Hierdoor zou men hen immers vermengen onder de natiën. Terwijl de Roomse Kerk vergeet, dat de joden nog steeds onder Gods bescherming staan, vervallen de protestanten in de tegenovergestelde dwaling en vergeten, dat Gods ongenade nog steeds op hen rust. . ., aldus apostel Sitwell. Deze al te schematische uitspraak mag ons niet doen vergeten, dat de Katholiek Apostolischen behoren tot de weinige groepen Christenen, die reeds in de vorige eeuw een eerbiedige en positieve houding aannamen tegenover het volk, dat altijd zo'n grote plaats heeft ingenomen in Gods plan.

3. KERK EN STAAT

Een geloofsgemeenschap, die zozeer leeft bij Gods leiding in de geschiedenis, moet vanzelfsprekend ook grote belangstelling aan de dag leggen voor de machten, die het toneel van de wereldgeschiedenis bepalen, n.l. de staten. Al vanaf de dagen van haar ontstaan heeft de Katholiek Apostolische Kerk zich diepgaand bezonnen op de verhouding tussen Kerk en staat.
Op 14 juli 1835, toen hun twaalftal compleet was, vond de 'afzondering' (afstaan tot het ambtswerk) van de apostelen plaats. Reeds het volgend jaar boden zij een getuigenis (Testimonium) aan aan de bisschoppen en geestelijken van de Kerk van Engeland en Ierland, en één aan de koning van Engeland (William IV). Daarna deden ze een getuigenis uitgaan aan alle kerkelijke en wereldlijke hoofden der Christenheid [ 221 ]. Hierin vinden wij reeds alle hoofdlijnen van het Katholiek-Apostolische denken over Kerk en staat. In het kort zal ik dat hier uiteen zetten.
Kerk en staat hebben, elk op hun eigen terrein, hun opdracht rechtstreeks van God ontvangen en zijn Hem verantwoording schuldig. 'De priesters zijn de verordende onderwijzers van de grondbeginselen, waarnaar gebieders en onderdanen beide te handelen hebben, doch hunne taak is van zuiver geestelijke aard. Hunne

100
woorden richten zich tot het geloof en het geweten, hunne macht is geestelijk en als burger moeten zij gehoorzamen'. 'De zalving en krooning van eenen Christenvorst door de hand van Gods priester is eene goddelijke instelling. Zij beteekent niet, dat de priester eenig wereldlijk gezag bekleedt over den vorst, maar duidt aan, dat niemand zonder Gods zegen zijne plichten kan vervullen... '. 'Voorzeker sluit zij echter 'de onderstelling buiten als hadde de vorst eenig gezag over de kerk... '. Koning en volk zijn verplicht Gods ware, algemene Kerk te beschermen en te verdedigen [ 222 ].
Gelijkstelling van alle vormen van godsdienst door de staat wordt in het Testimonium beslist afgewezen. Gods waarheid is één, zijn heil is één en alleen in de éne Kerk van God zijn beide te vinden. Zou de staat alle vormen van godsdienst steunen, dan zou zij dit beginsel en daarmee het openbaringskarakter van de godsdienst loochenen; zou de staat géén der godsdienstvormen steunen, dan zou zij ophouden God te belijden [ 223 ]. Terwijl dus zowel de kerkstaat als de staatskerk wordt afgewezen, ziet men de éne volkskerk, zoals die in iedere natie gegroeid zou zijn, als de juiste plaats van de Kerk in de samenleving: ' . . .weil die nationalen Gestaltungen der Kirche ja noch die natürlichste und gesegnetste Form ihres Verfalles. . . (ist)' [ 224 ].
Hoe dan ook de volkskerken in de verschillende landen met hun verschillende belijdenissen en kerkorden ingevoegd zouden moeten worden in de tot in steeds gecompliceerder détails uitgewerkte kerkorde en liturgie van de gemeenten-bijeengebracht-onder-apostelen, blijft onduidelijk.

In Het Godsplan plaatst Sitwell enkele in de praktijk aanwezige of te voorziene mogelijkheden naast elkaar, waarin godsdienstige en staatkundige opvattingen met elkaar correleren: zij, die geloven, dat er één God is, die heerst en bestuurt, zullen een koning wensen, die door zijn dienaren alles beheerst en bestuurt; dat zijn de autocraten. Wie theologisch deïstisch denkt, zal politiek een constitutionalist zijn, de pantheïsten zullen democraten zijn en de atheïsten socialisten. Voor de beste vorm van samengaan geeft hij dan het volgende schema [ 225 ]:
 

Onder de koninkrijken dezer wereld is er wellicht geen, dat nader bij deze volmaakte regering is gekomen dan Engeland; aldus de Engelse edelman Sitwell.

Uit dit schema is ook gemakkelijk af te lezen de anti-democratische instelling in Katholiek-Apostolische kring. Democratie is immers de staatsleer, die zegt 'dat alle magt uitgaat van het volk als de regtmatige bron daarvan, waardoor alle gehoorzaamheid in den wortel wordt aangetast en iederen mensch wordt vrijgelaten, wien hij gehoorzamen wil. Aldus worden de bestuurders tot dienaren hunner onderdanen, regtstreeks aan menschen verantwoordelijk voor de vervulling der pligten van bedieningen hun door God toevenrouwd. En zoo komt het, dat monarchie als dwingelandij aangerand en dat elke regel en beperking der menschelijke hartstogten wordt beschouwd als strijdig met de natuurlijke regten van den mensch; dat iedere poging wordt gelaakt om de drukpers te beteugelen, zelfs waar deze tot zedenbederf strekt of tot oproer aanzet;. . . ' [ 226 ].
Alle Katholiek-Apostolische literatuur, die dit onderwerp aanroen, bezween ons, dat de Antichrist heerst in naam van het volk en het volk laat hem over zich heersen, omdat het in hem zichzelf op de troon ziet [ 227 ].
Al eerder hebben we gezien, dat de Revolutie in Frankrijk, waar de Kerk het ernstigst gefaald had, beleefd werd als de eerste schok van de aardbeving, die elk burgerlijk en geestelijk gebouw omver zal werpen; het begin van de weeën van de eindtijd. Als nawerking van die schok zag men het streven in Groot-Brittannië voor kiesrechthervorming. De Restauratie in Europa ('sie restaurieren ohne Busse'); de wijze, waarop de scheiding van Kerk en staat plaatsvond, zonder wederzijdse verantwoordelijkheid voor elkaar, alles valt onder ditzelfde oordeel.

Eenzelfde instelling vinden we bij de Hersteld- en Nieuw-Apostolischen. Wanneer er na de dood van apostel Schwartz beroeringen uitbreken, wordt de gemeente voorgehouden: 'Wat moet er worden van een huis, waar de dienstbaren de baas spelen?' [ 228 ]. Overigens geldt ook hier: een bepaalde fundamentele instelling heeft men overgenomen uit de 'oude ordening'; zonder verdere reflectie houdt men deze zo goed mogelijk staande in de veranderende omstandigheden.
De Hersteld Apostolische Zendingkerk gaf in de jaren '60 een gestencilde heruitgave van het Testimonium uit, dat men als grondslag van leer en leven aanvaardt, in dezelfde geest als in sommige kerkgenootschappen hun belijdenisgeschriften functioneren. Op pag. 60 heb ik gewezen op enkele bescheiden tekenen van zich verantwoordelijk weten voor de staat en heel de Kerk.
In de bloeitijd van de HAZEA (1936) hield apostel Van Oosbree zijn volgelingen voor, dat zij 'ten opzichte van het wereldhuishouden gasten en vreemdelingen op aarde zijn, uit hoofde waarvan zij achten gehoorzaamheid verschuldigd te zijn aan de bestaande staatsmacht van het land hunner inwoning, zonder zich op eenigerlei wijze in politieke geschillen te mengen' [ 229 ]. Terwille van de toebereiding van de bruidsgemeente voor de Heer bij zijn komst, heeft men de verantwoordelijkheid zowel voor het geheel van de Kerk als voor het staatkundig gebeuren prijsgegeven. In feite bepleitte men de in de katholieke fase van het Werk verfoeide scheiding van Kerk en staat. Pastoraal wordt deze houding gerechtvaardigd in de Richtlijnen voor de Ambtshandelingen der Dienaren van de HAGEA (1951, p. 16v.): 'De Hersteld Apostolische Gemeente doet niet aan politiek. Jezus verwierp iedere inmenging

103

in de politiek. Zijn dienaren moeten Hem hierin volgen. Wij moeten behulpzaam zijn bij de verlossing van de mens. De gemeente van Christus biedt allen, die tot haar komen, zonder aanzien des persoons, ongeacht stand of belijdenis, de zegeningen van het heil der zielen aan. ... De gemeente van Christus moet boven de partijen staan en voor elke genade en heil zoekende ziel de deur open houden'.
Op pag. 65 heb ik vermeld, hoe deze neutrale houding tegenover de staat de Nieuw-Apostolischen in Duitsland alle ruimte schonk voor verregaande gehoorzaamheid aan Hitler. Deze houding vond dan ook na Wereldoorlog II zijn weerslag in de afwijzende houding van veel Nederlanders t.a.v. de Duitse stamapostel.
Tegenover de samenleving in het algemeen nemen de meeste Apostolische groeperingen een houding aan van niet-betrokkenheid. Geen enkele Apostolische geloofsgemeenschap heeft ooit een ziekenhuis gesticht of welke vorm van diakonaat dan ook naar buiten getoond [ 230 ]. Daadwerkelijke hulpverlening ziet men niet als de verantwoordelijkheid van de Kerk, maar van de leden persoonlijk [ 231 ].

4. DE GESCHIEDENISPERIODEN BIJ SCHWARTZ

In het kader van dit hoofdstuk 'Geschiedenis en voleinding' verdient Het Boek voor onzen Tijd aparte vermelding. Het is geschreven aan de hand van schetsen van apostel Schwartz, door de arts J. Groenewegen, die evangelist was in de gemeente van Schwartz te Amsterdam.
Dit boek wil de Openbaring van Johannes leesbaar maken voor de gemeente. De brieven aan de zeven gemeenten in Openbaring 2 en 3 leveren het schema van een in elkaar verweven kerk- en wereldgeschiedenis. Terwijl Sitwell met zijn indeling in zes perioden niet méér beoogde dan de duidelijkheid te bevorderen, pretendeert Het Boek voor dezen Tijd, dat zijn indeling de enig juiste uitlegging is van de door Christus zelf geopenbaarde 'tijdstroom' [ 232 ]. Later zal ik dit boek nog ter sprake moeten brengen, hier beperk ik mij tot het weergeven van het geschiedenis-schema, dat het stramien vormt van heel het boek. Schwartz onderscheidt:
1. De Efezische Tijd of het Apostolische Tijdvak; van 33 n.C. tot 324, het jaar, waarin Constantijn de Grote de Christelijke Kerk tot staatskerk van het Romeinse Rijk verhief [ 233 ].
2. De Smyrnase Tijd of het tijdvak der kerkvaders; tot 622, het ontstaan van het pausdom en het optreden van Mohammed.
3. De Pergamische Tijd, het begin der pauselijke macht; tot 914 paus Johannes X zich aan het hoofd van een leger plaatst (en daarmee wereldlijke heerschappij usurpeert).
4. De Thyatirische Tijd, de duistere middeleeuwen onder het pausdom, tot het 4e Lateraans Concilie, 1215.
5. De Sardische Tijd, het verval van de pauselijke macht, tot de Kerkhervorming 1517.
6. De Philadelphische Tijd of het tijdvak der Hervorming, tot de val van Napoleon, 1815.
7. De Laodicese Tijd of het Antichristelijke Tijdvak, tot de Dag des Heren, 18...
De geschiedenis van alle eeuwen, die aan de Efezische Tijd voorafgaan, is de typologische voorafschaduwing van deze zeven tijdvakken: de aartsvaders; Israël in Egypte; Israël in de woestijn; onder de richteren; onder de koningen; de Babylonische Ballingschap; Israël, uit Babel terug, wordt onder de heidenen verdrukt en wacht op de komst van Christus.
Overigens vinden we een dergelijke terug-projecterende indeling van de oudtestamentische geschiedenis ook bij Sitwell [ 234 ].

Het blijkt onvermijdelijk, dat bij een dergelijke rigoreuze schematisering van de geschiedenis de feiten pasklaar gemaakt moeten worden voor het schema. Zo worden in de duistere middeleeuwen de goddeloze kruistochten veroordeeld, maar de kruistochtprediker Bernard van Clervaux geëerd als één van de weinige overgebleven kinderen Gods. Thomas van Aquino daarentegen is alleen maar exponent van het teugelloos voorthollende onchristelijke pausdom (Thyatira zou betekenen: teugelloos voorthollend). Herhaaldelijk worden in het antichristelijke tijdvak van de 19e eeuw het kerkelijk liberalisme en de afscheidingen aan de kaak gesteld, maar gezwegen over het Réveil. Wel loopt het Apostolische Werk als een gouden draad door dit tijdperk (p. 426). Europa is het vierde (Romeinse) rijk uit Daniël; daar zal ook het Duizendjarig Rijk gevestigd worden (p. 740-745). Volgens Openbaring 13:1, in combinatie met 17:9, zou dit Rijk moeten bestaan uit zeven grote mogendheden en tien kleine koninkrijken (p. 431v.). Om deze getallen rond te krijgen wordt Italië gerekend tot de grote mogendheden, het koninkrijk Zweden, evenals Spanje, tot de kleine koningen.

5. DE WEDERKOMST VAN DE HEER

Met uitzondering van het Apostolisch Genootschap zijn alle Apostolische groeperingen adventistische geloofsgemeenschappen. D.w.z. de geschiedenis wordt gezien als een gebeuren, dat spoedig zijn einde zal vinden in de wederkomst van Christus. Dit was reeds het centrale onderwerp op de Albury Conferences. De Franse Revolutie had de ogen geopend voor de tekenen der tijden, zowel op politiek als maatschappelijk als kerkelijk terrein: oorlogen en geruchten van oorlogen, revolutie, democratie, zedeloosheid, afval van het geloof. Wat de Kerk betreft, zag apostel Sitwell twee grote tekenen, reeds 'voorspeld' in Hozea 2, n.l. het plunderen van de Kerk door haar beheersers (bedoeld zijn de verbeurd-verklaringen van kerkelijke goederen, afschaffing van tienden en kerkelijke belastingen) en de opdracht, die sommigen ontvangen om met hun moeder te pleiten, opdat zij zal ophouden met haar hoererij en (zich uitleveren aan de staatsmachten) en terugkeren tot haar Man [ 235 ]. Die sommigen waren uiteraard de apostelen, want vanaf de aanvang zag het Apostolische Werk zichzelf als één der tekenen van het naderende einde, het Elia's werk uit Lukas 1:17, een werk, dat in de Christelijke Kerk plaats moet hebben voor de grote zifting en haar herstel in het Koninkrijk Gods [ 236 ].
Omdat ik mij voorstel in het derde gedeelte van deze dissertatie de Apostolische eschatologie in mijn kritische beschouwingen te betrekken, beperk ik mij hier tot een beknopte weergave van de toekomstverwachting in de Katholiek Apostolische Kerk en de geringe varianten daarop bij de Hersteld- en Nieuw-Apostolischen.
Vooraf moet gezegd worden, dat de wijd verbreide gedachte wordt afgewezen, dat de mens (of zelfs diens ziel) direct na het sterven geoordeeld zal worden en voor eeuwig in de hemel of in de hel zal komen [ 237 ]. Na de dood komt men in een tussentoestand (Cardale: intermediate state) in de Sheol of Hades; één verblijf, waarin wel scheiding bestaat tussen bozen en goeden (hiervoor wordt Lukas 16:19v. aangehaald). Deze toestand doorleeft ieder mens bewust, misschien zelfs met meer

105

bewustzijn van zijn relatie tot God dan in dit leven, omdat alle beperkingen van de lichamelijkheid geen rol meer spelen. Hoewel met kracht de Roomse leer van het vagevuur wordt afgewezen, acht men het niet onmogelijk, dat 'the deficiencies of the spiritual character are remedied, so that the departed be prepared for resurrection'. Uiteraard is deze toestand niet eeuwig, want dood en hades zullen in de vuurpoel van het eindgericht vernietigd worden (Openbaring 20:14).

Al wordt dus de persoonlijke heilsverwachting allerminst genegeerd, het zwaartepunt van de Apostolische eschatologie ligt toch in de voleinding van de geschiedenis. Het meest tastbare feit van de geschiedenis van het heden ziet men in de toenemende vijandschap tegen God en het christelijk geloof. Deze vijandschap zal zijn hoogtepunt vinden in het optreden van de Antichrist. Velen hebben geprobeerd aan te wijzen, wie dat geweest zou zijn (men noemde o.a. Antiochus IV Epiphanes, Nero, het pausdom, Napoleon). Naar Katholiek-Apostolische visie is de Antichrist inderdaad een mens, een persoon, een heerser. We moeten niet denken aan een personificatie of aan een collectivum; maar vooral ook: hij kan er nog niet geweest zijn, hoogstens zijn voorafschaduwingen. Wanneer hij optreedt zal hij het werk van de allerheiligste Drieëenheid op verschrikkelijke manier nabootsen [ 238 ]. Hij zal in de Kerk optreden: 'Evenals de verborgenheden der godzaligheid, God geopenbaard in het vleesch, tot deszelfs volheid zal komen in de kerk, evenzoo moet de verborgenheid der ongerechtigheid, Satan werkende in het vleesch, ook in de kerk vervuld worden'. Niettemin zal zijn optreden leiden tot vernietiging van de laatste christelijke vormen in de samenleving en zal hij de getrouwen ten dode toe vervolgen. Zijn optreden zal dus een zware proef voor alle gelovigen zijn; wat het Christendom naar hun eigen verwachtingen had moeten zijn, maar niet geweest is, zullen ze in hun nieuwe Messias vinden. Velen zal hij door zijn wonderen verleiden, anderen door schijnbaar onweerlegbare argumenten. De enige veiligheid zal zijn niet te luisteren.
Voor de Katholiek Apostolischen was en is het vanzelfsprekend, dat de democratie de grote bondgenoot van de Antichrist is: 'Het gene God is voor den heerscher, die in Gods en Christus' naam regeert, dat is de tot een God verheven menschheid voor den antichrist. Hij heerscht in den naam des volks, en het volk laat zich door hem beheerschen, want het ziet zich zelven in hem op den troon' [ 239 ].
De waarschuwende stem van het Elia's werk zal men over het algemeen niet willen horen. Gods werk vindt weerklank aan het begin van een bedeling, niet aan het einde daarvan.

Nog vóór de volledige machtsontplooiing van de Antichrist zal letterlijk in vervulling gaan wat geschreven staat in 1 Thessalonicenzen 4:16-17. Christus zal van de hemel neerdalen; zij, die in Hem gestorven zijn, zullen opstaan. Zijn nog levende uitverkorenen, de verzegelden, zullen zonder te sterven, hun Heer tegemoet gaan in de lucht. De eersten zullen hun opstandingslichaam ontvangen, zij hebben deel aan de eerste opstanding, de opstanding uit de doden (ἡ ἐξανάστασις ἡ ἑκ νεκρῶν) [ 240 ]. De lichamen van hen, die levend opgenomen worden, zullen de onsterfelijkheid aandoen. Dit alles is echter het deel van de verzegelde eerstelingen. Zij zijn beveiligd voor de komende oordelen, maar op welke wijze en waar, dat is niet geopenbaard.

Na deze parousie, de komst van Christus in verborgenheid, breekt op aarde de grote verdrukking uit, de tijd van zifting voor allen, die wel geloofden, maar niet letten op de tekenen der tijden. Velen zullen afvallig worden, maar talrijke anderen zullen trouw blijven. Deze laatsten vormen de grote schare, die niemand tellen kan, die komt uit de verdrukking (Openbaring 7:9-17). Gedurende deze heerschappij van de Antichrist zal Babylon (de verworden toestand, waarin de Kerk verkeert) vernietigd worden; de Kerk zal uit Babylon geleid worden, d.w.z. verlost worden uit alle ontaarde ordeningen, waarin de Christenheid zich verstrikt had [ 241 ]. Het hoogtepunt van de crisis zal zijn bij de slag bij Armageddon en de belegering van Jerusalem. Dan zal Christus verschijnen, nu voor allen zichtbaar, de epiphanie aan het hoofd van het leger zijner heiligen. Jerusalem zal worden bevrijd, de Antichrist verslägen; diens wereldlijke manifestatie, het beest uit de zee (Openbaring 13:1) en zijn pseudo-kerkelijke pendant, het beest uit de aarde (Openbaring 13:11, gelijk te stellen met de valse profeet uit Openbaring 19:20), zullen in de vuurpoel worden geworpen. De wonderbaarlijke bevrijding van Jerusalem zal het hardnekkige ongeloof van de joden breken. Waren al door menselijk overleg velen van hen teruggekeerd naar Palestina, nu zullen zij als volk hersteld worden in het heilige land. Aan dit herstel zullen ook de verloren tien stammen deel hebben [ 242 ]. Satan zal voor een tijd van duizend jaar gebonden in de afgrond worden geworpen en op aarde zal Christus heersen over een mensheid, die dan, als in een hernieuwde paradijs. situatie, onder de meest gunstige omstandigheden zal leven, materieel zowel als geestelijk.

6. HET DUIZENDJARIG RIJK

In het Duizendjarig Rijk [ 243 ], dat dan is aangebroken, zullen de nu onsterfelijke eerstelingen als koningen en priesters Christus' heerschappij uitoefenen. De joden, hoewel ze vanwege de verwerping van de Messias niet meer de eerste plaats innemen, zullen de op één na hoogste uitvoerders zijn van de vooral wereldlijke zijde der godsregering. Zij zullen het instrument zijn in Gods hand voor de bekering der heidenvolken en zo zal de belofte in vervulling gaan, dat in hen alle geslachten van de aarde gezegend zouden worden.
Afgezien van de eerstelingen, zullen de mensen nog wel sterven, al zullen de leeftijden veel hoger zijn vanwege de uiterst gunstige natuurlijke en sociale omstandigheden. Kort voor het einde van het Millennium zal de Satan voor een korte tijd worden losgelaten. Opnieuw zullen er mensen zijn, al te velen zelfs, die zullen tonen, dat de vele zegeningen hun harten niet veranderd hebben. Zij zullen Satan steunen in zijn laatste opstand tegen God en zijn Gezalfde en in zijn pogen de heilige stad van de aarde weg te vagen. Door het oor te lenen aan de vijand zullen ze bewijzen, hoe ondankbaar en ongestadig het schepsel is: dat er (kern van Sitwell's theologie) niemand goed is dan Eén. Deze mensen zullen door vuur, d.w.z. door een ingrijpen Gods, vernietigd worden. De Satan wordt voor eeuwig geworpen in de vuurpoel, waar het beest en de valse profeet reeds zijn. Het Evangelie van het Koninkrijk is vervuld, de kop van de slang is vermorzeld. 'Welke aanblik van God in Christus den mensch ook op aarde moet gegund zijn tijdens het duizendjarig rijk, niet wat hij nu aanschouwt. Nu wordt God gezien op den grooten witten

106

troon, voor Wiens aangezicht aarde en hemel wegvlieden en de elementen vergaan'. De heerlijkheid van God de Vader wordt nu zichtbaar voor allen. Want allen worden nu voor zijn rechterstoel gedaagd voor het laatste gericht. Ook de eerstelingen ontvangen nu eerst hun loon, samen met de grote schare gestorvenen van vóór en tijdens het Millennium. De onboetvaardigen worden verbannen van voor Gods aangezicht: Wie niet wil leren, dat de mens niets en God alles is, zal in de poel des vuurs daarvan voor eeuwig het bewijs zijn [ 244 ]. Alle anderen zullen voor eeuwig de nieuwe aarde bewonen. Het hemelse Jerusalem daalt neer op aarde, de uitverkoren heiligen zullen heersen over een rijk van zaligen en priesterdienst verrichten voor een aanbiddende wereldbevolking. God zal zijn alles en in allen [ 245 ].

De bovenstaande beschrijving kan door haar kortheid een erg massieve indruk geven van de voorstellingen, die men in de Katholiek Apostolische Kerk koesterde omtrent de gebeurtenissen van de eindtijd. Daarom is het goed erop te wijzen, dat men zich wel degelijk ervan bewust was, dat mensen ook op dit terrein slechts 'ten dele kennen'. Wanneer b.v. Sitwell enkele tijdrekeningen uiteenzet, die men in het verleden gemaakt heeft betreffende de Wederkomst, dan merkt hij op: 'De zaak is niet van overwegend belang, daar geen berekening hierop steunende, iets af- of toedoet aan de waarheden, waarover wij hier schrijven' [ 246 ]. Voldoende is voor hem, dat zowel de schriftuurlijke gegevens als de gebeurtenissen in Kerk en wereld erop wijzen, dat de Parousie zeer aanstaande is - dáárop moeten wij ons voorbereiden, daarnaar mogen wij uitzien!
Böhm laat de mogelijkheid open, dat de duizend jaar van het Millennium niet een arithmetisch, maar een profetisch getal aanduidt en Cardale neemt aan, dat de boeken, die geopend worden, als volgt verstaan kunnen worden: 'At that point of time God will bring forth from the treasury of His omniscience to the memory of every man, and unveil every act done by him. . . during his natural life on earth, so that every man shall then knowat heart what he himself has been in the eye of God. . . ' [ 247 ].
Stellig heeft men geloofd, dat de twaalf Engelse apostelen Gods gezanten van de eindtijd waren en dat de Heer zou verschijnen vóór de laatste van hen zou zijn gestorven. Nooit kon dit echter tot dogma verstarren, altijd is het besef levend gebleven: wij kennen de dag noch het uur.

7. DE ESCHATOLOGIE BIJ DE HERSTELD- EN NIEUW-APOSTOLISCHEN

Bij de Hersteld Apostolischen heeft men vrijwel heel de eschatologie uit de katholieke fase van het Werk overgenomen. In de door Schwartz opgestelde Geloofsbelijdenis der Apostolische Zending handelen daarover de artikelen 23 en 24. De wederkomst van de Heer wordt 'in onzen leeftijd' verwacht, alleen zichtbaar voor de eerstelingen, die zullen worden opgenomen. Met hen zal Christus dan in heerlijkheid verschijnen, Israël zal worden aangenomen en het Duizendjarig Vrederijk aanbreken. Daarna zullen alle doden opstaan en volgt het laatste oordeel.
Opvallend is dan, dat hij in de Honderd Geloofsstellingen (st. 96-100) de rol van Israël bij de Voleinding niet noemt. 'In Het Boek voor onzen Tijd' (p. 654) wordt alleen de mogelijkheid geopperd, dat na de bevrijding van Jerusalem ten tijde van de

107

Epiphanie, de joden zullen inzien, dat de Messias reeds gekomen is in Jezus van Nazareth en in het land hunner vaderen Hem zullen aannemen.
Ook in Oude en nieuwe wegen (1931, uit de kring van het 'nieuwe licht') vinden wij dezelfde opeenvolging van gebeurtenissen (p. 520-527), terwijl Israël geheel ontbreekt. De geloofsbelijdenis, die in dit boek is afgedrukt op p. 436 en 437, is met enkele kleine wijzigingen ook te vinden in het leerboekje van de HAGEA Vragen en Antwoorden. Artikel 9 luidt:
Ik geloof, dat de Heer Jezus wederkomen zal, zo zeker als Hij ten hemel gevaren is, en de Eerstelingen uit de doden en de levenden, die op zijn komst hoopten en toebereid werden, verandert en tot zich neemt; dat Hij na de Bruiloft in de Hemel met zijn Eerstelingen op de aarde terugkomt, zijn Vrederijk sticht en zij met Hem als Koningen en Priesters zullen heersen. Aan het einde van het Vrederijk zal Hij het eindgericht houden, waarbij alle nog levenden en de overige doden hun oordeel ontvangen, naardat zij gehandeld hebben in het lichaam, hetzij goed, hetzij kwaad.
In ditzelfde boekje wordt geleerd, 'dat God voortaan in de plaats van Israël-in-het-vlees het Israël-naar-de-Geest deed treden, d.w.z. dat Hij het Hem toebehoren van zijn volk niet meer afhankelijk stelde van de besnijdenis, die de mensen onder de wet stelde, doch van de wedergeboorte van de innerlijke mens uit de Geest van Jezus Christus' (vraag en antwoord 92). Zowel tijdens het Duizendjarig Rijk als op de nieuwe aarde zijn het dan ook uitsluitend de verzegelde eerstelingen, die als koningen en priesters zullen heersen (vraag en antwoord 315-320).

In de tijd van Van Oosbree schijnt men in de HAZEA afstand genomen te hebben van de apocalyptische voorstellingen en meer de kant te zijn opgegaan van een 'persoonlijk hiernamaals': ons eigenlijke werkterrein ligt niet op de aarde, maar aan gene zijde; de verzegelden zullen als koningen en priesters, 'als Heilanden en Verlossers... dienen en leiding en bestuur geven aan de miljoenen zielen, die als onwetenden in de sfeer der geesten aanlanden, waar zij zich ten eenenmale vreemd moeten gevoelen' [ 248 ].
Hiermee wordt dan een overgang ingeluid naar de gedachtenwereld van het Apostolisch Genootschap. Dat daarin geen plaats is voor een enigszins orthodoxe eschatologie spreekt vanzelf. Apostel Slok schrijft: 'De oude wereld van het gezapig apostolische leven, met 'het is goed in de Heer' is voorbij. De oude 'bruidsgemeente' met uitverkiezing en 'wederkomst op de wolken' en de ruggen naar de medemensen, wat speling liet, dat er miljoenen konden worden afgeslacht in godvrezende onverschilligheid, heeft gefaald! Wij blikken om zonder wrok en zeggen: 'zó nooit meer'. En dan richten we in vast vertrouwen ons oog naar de menselijk zo lief en vertrouwd geworden levensuitstraling Gods' [ 249 ]. Zonder speculatie over de geschiedenis koestert men de optimistische overtuiging een geestelijk pioniersvolk te zijn, bewerkers van betere verhoudingen tussen de mensen, een cultuurbed van eigenschappen en hoedanigheden Gods. 'Ons Apostolischen is het onzegbare geluk beschoren te leven in een tijd, waarin de wederkomst op zo'n heerlijke wijze is gerealiseerd in de levende Christus van deze dag, onze geliefde Apostel!'
Het Koninkrijk Gods verstaat men als een samenleving, die het stempel draagt van wat de mens wezenlijk is: de hoogste trap in het Zelfverwerkelijkingsproces van de onzichtbare, abstracte Schepper, waarin de ene mens de ander liefheeft met

108

al zijn eigenaardigheden en waarin alle problemen opgelost worden door het luisteren naar de Ene [ 250 ].

In de Gemeente van Apostolische Christenen (voor 1980: Apostolische Geloofsgemeenschap) zijn wij weer terug bij de lijn van de oude HAZEA/HAGEA. Wat in het op pag. 108 genoemde leerboekje in een aantal vragen aan de orde was gesteld, wordt in hun Leerboek voor Apostolische Christenen tot één vraag teruggebracht, n.l. vraag en antwoord 256:
'Wat hebben wij volgens de heilige Schrift in de toekomst en in de eeuwigheid te verwachten?
De wederkomst van Jezus Christus, de opstanding of de verandering van de eerstelingen en hun opname, de bruiloft des Lams met zijn bruid, het binden van de satan, de volkomen oprichting der heerschappij van Christus op aarde in het duizendjarig vrederijk, de opstanding van alle mensen bij het eindgericht en het rijk der eeuwige heerlijkheid'.
Heeft men zich in deze gemeenschap, na alle verwarring, die de 'stamapostelboodschap' had gebracht, teruggetrokken in voorzichtigheid en soberheid?
Artikel 9 van de geloofsbelijdenis luidt in hun boekje nagenoeg hetzelfde als in de versie van de HAGEA.

109

Hoofdstuk 7. De Kerk en de kerkgenootschappen

1. OP ZOEK NAAR EENHEID

In de ecclesiologie klopt het hart van de Apostolische theologie. De Kerk is voor hen het omvattende sacramentele geheel, waardoor God de wereld zegent en zijn heilsplan ten uitvoer brengt. Uit zorg voor de Kerk verwekte God in het laatste der dagen het Apostolische Werk. Met voorliefde gebruikt men voor de Kerk het bijbelse beeld van het Lichaam van Christus. Hij is het hoofd, maar Hij schenkt zijn genade en oordeelt de wereld dóór zijn leden, die tezamen de Kerk vormen. De uitdrukking 'Lichaam van Christus' is méér dan beeldspraak, het verwoordt een opperste realiteit [ 251 ]. Hughes, die van mening is, dat de hemelse dingen de originelen zijn, waarvan de aardse verschijnselen de afbeeldingen vormen, maakt zelfs de copernicaanse wending: 'Het hoofd en de leden van het menselijk lichaam zijn wat zij zijn om een afschaduwing te geven van de relatie, die tussen Christus en de Zijnen bestaat' [ 252 ].

Wie vormen samen dit lichaam? De eerste regels van het Testimonium luiden ondubbelzinnig: 'De Kerk van Christus is de gemeenschap van allen, zonder onderscheid van tijd en plaats, die in den Naam des Vaders, en des Zoons, en des Heiligen Geestes gedoopt en door hunnen doop van alle andere menschen afgezonderd zijn. Eén lichaam. De pilaar en vastigheid der waarheid. De woonstede Gods. De tempel des Heiligen Geestes. De verklaarster van Gods wil voor alle menschen. De onderwijzeres van Gods wegen voor alle menschen. De bewaarster van Gods woord en ordinantiën'.
Wanneer de gedoopten zich schuldig maken aan ernstige zonden, houden zij niet op leden van de Kerk te zijn: 'Dat zij vleselijk zijn bewijst niet, dat zij niet in Christus zijn, maar is alleen een teken, dat zij nog slechts jonge kinderen in Hem zijn' [ 253 ]. Alleen volkomen en bewuste afval kan verandering brengen in hun staat van Christenen. Vanwege dwalingen en scheuringen houden de kerkelijke partijen niet op samen het lichaam van Christus te vormen. Het onderscheid tussen de 'zichtbare' en de 'onzichtbare' Kerk wordt dan ook met kracht verworpen. Isaäc Capadose antwoordt degenen, die zeggen, dat de ware Kerk onzichtbaar is: 'dit ware even ongerijmd als te zeggen, dat een wedergeborene tot den opstandingsmorgen onzichtbaar is'. De kerk is het voorwerp van geloof, niet omdat zij onzichtbaar is, maar omdat de in haar wonende heerlijkheid vooralsnog verborgen is [ 254 ]. Het element van waarheid, dat men met het onderscheid tussen de zichtbare en de onzichtbare Kerk probeert uit te drukken, kan men volgens hem beter onder woorden brengen door te spreken van de 'ideale Kerk' en de 'werkelijke Kerk'. 'Alleen door de doop is de Kerk van de wereld afgezonderd. Alle onderscheiding, waardoor het volk Gods wordt voorgesteld als slechts een gedeelte der gedoopten is eene uitvinding van menschen, die hun eigen verbond met God willen maken en zich zijn oordeel aanmatigen' [ 255 ].

Een lichaam is een organisme, daarom is de Kerk een geordend geheel van leden,

110

een organisatie met - meent men - een van God gegeven structuur van ambten.Naar deze structuur zouden de apostelen van de begintijd de door hen gestichte gemeenten geordend hebben. De oorspronkelijke Kerk was geen vriendelijke chaos van vrome mensen (Böhm) en ook niet het grote Bijbelgenootschap, waarvoor men haar tegenwoordig dikwijls houdt (Hughes). Aan de ambtenstructuur, zoals de Apostolischen die verstaan en tot stand gebracht hebben, zal het volgende hoofdstuk gewijd zijn. Hier moet nog vastgesteld worden, dat ook waar deze gaven niet tot volle ontplooiing zijn gekomen, zoals in de historische kerkgenootschappen, men toch het lichaam van Christus kon blijven herkennen, al.kon het slechts onvolkomen functioneren. Het Apostolische Werk heeft zich in zijn katholieke fase niet anders willen presenteren dan als een werk Gods in de Kerk. Een afzonderlijk kerkgenootschap heeft men nooit willen zijn. Eerst in 1849 gaf de Raadsvergadering te Londen de gemeenten in Engeland toestemming op kerkgebouwen en bij openbaar optreden, de naam 'Katholiek Apostolische Kerk' te gebruiken. Maar deze naam, die de Kerk in haar geheel toekomt, heeft men niet exclusief voor zichzelf opgeëist. Ook heeft men (nog steeds in de katholieke fase!) nooit de schuld van de Kerk van zichzelf afgeschoven op anderen. De kritiek, die onverbloemd geuit wordt, zag men als het pleiten van een zoon met zijn moeder, naar de Engelse vertaling van Hozea 2:1 en 2 (plead with your mother, plead). 'Wij zouden wenschen, dat het onze taak ware, op te sommen alles wat wij aan haar en aan elk harer deelen en afdeelingen verschuldigd zijn; in het licht stellen al hét goede, dat zij heeft gedaan; stil te staan bij al die waarheid, welke is bewaard gebleven door haar en door elk harer afdeelingen, Grieksche, Roomsche of Protestantsche, de aandacht te vestigen op de genade en zegen, waarvan zij de uitdeelster is geweest' [ 256 ].
Rome heeft pal gestaan voor het beginsel, dat de eenheid het wezenlijk vereiste is der Christelijke Kerk; dat de sacramenten niet slechts tekenen zijn, maar kanalen van Gods levende genade. De Griekse Kerk heeft geweigerd de aanmatigende heerschappij van de bisschop van Rome te erkennen. De Presbyterianen hebben het recht der ouderlingen gehandhaafd om deel te hebben aan het bestuur der Kerk en zij hebben de gemeente Gods uitverkiezing voor ogen gehouden. De dissenters hebben pal gestaan voor het leven uit God als hoger dan alle godsdienstige vormen.

Als onder de apostelen van de eindtijd bijeengebrachte gemeenten veel in de Kerk moeten afkeuren, dan 'nemen wij ons deel van die afkeuring, als leden van dat ééne lichaam, hetwelk in het toevertrouwde werk zóózeer is tekort geschoten, dat een. bijzonder ingrijpen Gods noodig geworden is, om het tot Zijn plicht terug te roepen ' [ 257 ].



2. DE 'AFDELINGEN' VAN DE KERK

Al vroeg in de kerkgeschiedenis, signaleert het Testimonium (p.86v.), vond de worsteling om de macht tussen Kerk en staat plaats. Na het verval van de keizerlijke macht van Rome maakten de koningen aanspraak op het recht bisschoppen te benoemen. Uit reactie maakte de bisschop van Rome gebruik van deze worsteling tot verhoging van zijn staatkundig aanzien en tot bevestiging van zijn gezag over de andere bisschoppen. Daarbij usurpeerde hij de plaats, die Christus zal innemen

111

bij zijn komst, n.l. die van koning en tegelijk priester op de troon. Deze verworden gestalte van het kerkelijk gezag, die de Katholiek Apostolischen in eerste instantie dus de Rooms-Katholieke Kerk verwijten, zien zij als een noodzakelijk gevolg van het verwerpen van de ambten en geledingen in het Lichaam van Christus, zoals de Heer die had geschonken. Door het te baat nemen van deze vleselijke hulpmiddelen werd het geestelijke leven, aldus het Testimonium, uitgeblust. De hemelse verborgenheid van de gemeenschap aan het lichaam en bloed van Christus werd verlaagd tot een aardse, zichtbare zaak (de transsubstantiatie). De maagdelijke reinheid van hen, die het Lam volgen (Openbaring 14:4), ging over in het verplichte priestercelibaat en de uitoefening van geestelijke tucht door de apostelen in de Heilige Geest verwerd tot de leer van het vagevuur, waarin de uit de Heilige Geest geboren kinderen van God nog eerst van zonde gereinigd moeten worden.
Apostel Sitwell voegt hier nog aan toé: de tot een toppunt geklommen verering van Maria (in 1854 was het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis afgekondigd); de absolutie, die bediend wordt op achteloze biecht zonder berouw of veranderde levenswijze; de verwaarlozing van de heilige Schrift, die de mensen de ogen zou kunnen openen, en de benoeming van een hele priesterhiërarchie zonder enige wettige roeping van Godswege en zonder instemming van de gemeente [ 258 ].

Na dit kritische beeld van de Rooms-Katholieke Kerk volgt dat van de Oosterse Kerken. Hier wreekt zich de verwerping van het Filioque in gebrek aan geestelijk leven, aan redelijke toewijding (wat wordt hiermee bedoeld?) en levende godsvrucht. Evenals bij Rome worden geestelijken aangesteld zonder roeping door de Heilige Geest (sc. in de gemeente hoorbare profetische roeping, MJT), wordt Maria vereerd, de Bijbel veronachtzaamd, het offer (sc. het avondmaal, MJT) maar al te zeer tot een zoenoffer gemaakt. Terwijl Rome de beelden van heiligen vereen, denkt de Kerk van het Oosten Gods wet te kunnen ontduiken door geen andere dan geschilderde afbeeldingen toe te laten [ 259 ].

De Protestanten verwerpen weliswaar de dwalingen en misbruiken van de Roomse Kerk, maar 'hunne meeningen en handelingen tot het tegenovergestelde uiterste gedreven, strekken grotendeels tot verloochening van de zelfs in den minsten zin noodwendige zichtbaarheid der Kerk; van de wezenlijkheid der ordeningen Gods in die Kerk, en van het wezen der sacramenten als iets meer dan onderling vastgestelde zinnebeelden'. In theorie huldigen zij de katholieke leer omtrent de Heilige Geest, in feite houden zij het werk des Heiligen Geestes in de Kerk voor weinig meer dan een goddelijke invloed en een vanouds overgeleverd leerstuk. Uiteraard wordt gesignaleerd, dat de Hervormers, zelfs in het begin, geen onderlinge eenheid hebben kunnen bereiken. 'De geschiedenis van het protestantisme is de geschiedenis niet van één kerk, maar van vele sekten, niet van één geloof, één hoop, één doop, maar van velerlei geloof, velerlei hoop, velerlei doop' [ 260 ]. Hun enige aanspraak op eenheid rust in de erkenning van de heilige Schrift als geloofsregel, welke aanspraak evenwel klaarblijkelijk onhoudbaar is, daar zij allen hun eigen en dikwijls tegengestelde leringen op die Schrift willen gronden. Doordat iedereen het recht kreeg voor zichzelf te oordelen, buiten de tucht van Gods huis en de stem van zijn Geest, werd in feite de eigen mening boven Gods woord verheven en kon de anti-christelijke, democratische geest zich uitbreiden over elke levenssfeer!.

113

Van enig besef, dat menige bewering hierboven geuit, niet voor elke vorm van protestantisme opgaat, ontbreekt elk spoor.

Sociaal-psychologisch is het interessant te zien, hoe de Anglicaanse Kerk de meeste waardering oogst. Zij heeft het episcopaat gered uit de handen van de bisschop van Rome; haar priesters vrijgemaakt van het noodlottige verbod om te huwen; leerstukken en liturgieën van velerlei bijgeloof en dwaling gereinigd; de gemeente teruggegeven het deelnemen aan de eredienst, de liturgie in de volkstaal, de beker der dankzegging bij de Eucharistie en het vrije gebruik der Schriften in onderdanigheid
Tegen dit kerkgenootschap is aan te voeren, dat het centrale kerkelijke bestuur wordt uitgeoefend door de wereldlijke overheid en er geen schaduw is van tucht en daardoor een veelheid van verschillen in leer [ 262 ].

Het weten één te zijn met heel deze gedeelde en geschonden Kerk, maakte het de Katholiek-Apostolischen uiteraard onmogelijk de zieke plekken van de 'kerkafdelingen' bloot te leggen, zonder een weg tot herstel te wijzen. In de eerste plaats moest dat natuurlijk het bijeenbrengen zijn van alle gelovigen onder het viervoudig ambt van apostelen, profeten, evangelisten en herders. God zelf heeft deze eeuwige vorm opnieuw aan het licht gebracht; door Christus' apostelen zullen ál zijn kinderen bijeen vergaderd, gereinigd en tot zijn tempel gebouwd worden en over heel de aarde zullen al zijn gelovigen, al zijn gemeenten, al zijn heerschappijen en ordeningen zich in zichtbare eenheid openbaren, zo vertrouwde men. Maar 'Als de Heer wederom apostelen en profeten zendt tot zijne kerk en de gedoopten hen verwerpen en vervolgen, zoo verklaren zij zich hiermede afvalligen te zijn' [ 263 ]. Zonder herstel van de ordeningen, zoals de Apostolischen die zien, is er dus geen hoop voor de Kerk.
Maar binnen deze ordeningen zouden de kerkafdelingen, met hun verschillende leerstellingen en gebruiken, elkaar moeten kunnen vinden. Vooral apostel Sitwell is met dit probleem diepgaand bezig geweest. De verscheidenheid, die onderlinge verrijking zou kunnen betekenen, ontaardt naar zijn mening in dwaling en schisma door twee oorzaken: ten eerste, doordat men doorslaat naar eenzijdigheid en ten tweede, als correlaat daarvan, door het ontkennen van wat de ander als waarheid ervaren heeft. Als voorbeeld noemt hij o.a. het avondmaal: de één verklaart, dat er geen brood en geen wijn is, de ander dat er geen lichaam en bloed is. Zeer uitvoerig bespreekt hij in dit verband de leer van de rechtvaardiging door het geloof (alleen?). De weg tot herstel zou zijn, dat elke partij van haar broeders uit de andere partij aanneemt wat dezen bevestigen, mits dat door ten minste één bijbelplaats wordt gesteund [ 264 ] .

3. KERK OF SEKTE?

Afgezien van enkele heftige uitspraken uit de polemische beginperiode, toen trouwens de eigen positie nog weinig uitgekristalliseerd was, kan men stellen, dat de Katholiek Apostolische Kerk zeer terughoudend is geweest met de tot sektarisme leidende roep om 'uit te gaan uit Babylon' (Openbaring 18:4) [ 265 ]. Men kan n.l. niet uitgaan uit Babylon zonder de Kerk de rug toe te keren, want men ziet 'Babylon' als héél de Kerk in haar verdorven en verdeelde staat, waarin men elkaars taal niet meer verstaat. Eerst als in de eindtijd de verdorven stad verwoest zal worden door het Beest en de hem dienstbare koningen, dan pas is het tijd de stad te ontvluchten [ 266 ].

Toch moet de absoluutheid, waarmee de Katholiek Apostolische Kerk háár ambtenstructuur als de enige door God gewilde, als de enige weg tot herstel van de Kerk naar voren brengt, de vraag doen opkomen of zij toch niet zelf als een sekte beschouwd moet worden [ 267 ]. Veel hangt daarbij ervan af, hoe wij het begrip 'sekte' definiëren.
Boerwinkel geeft de volgende, aan de sociologie ontleende definitie: Een sekte is een groep van mensen die, voornamelijk uit begeerte naar zuiverheid en met verabsolutering van een deelwaarheid, de solidariteit met het grote geheel van de groep verbreekt, en die breuk niet meer als smart ervaart [ 268 ].
Nemen wij deze definitie als uitgangspunt, dan is direct duidelijk, dat de Katholiek Apostolische Kerk wat twee essentiële kenmerken betreft, niet in deze definitie is in te passen. Zij heeft nooit de solidariteit met heel de Kerk opgegeven, integendeel, deze steeds door mede-verantwoordelijkheid en mede-schuldbelijden vastgehouden. En toen vanwege het afwijzen van de door haar geëiste ambtenstructuur en van de door haar gevraagde ruimte voor de geestesuitingen, zij steeds meer naast de andere kerkgenootschappen kwam te staan, werd dat in hoge mate als een smart ervaren. Beoordeeld aan de hand van beide genoemde (en naar mijn mening beslissende) criteria, zou het daarom beslist onjuist zijn haar tot de sekten te rekenen.
Wanneer we een ander criterium in onze beoordeling betrekken, n.l. het verabsoluteren van een deelwaarheid, verandert het beeld. De fixatie op de ambtenstructuur geeft het Apostolische Werk duidelijk en noodzakelijk sektoïde trekken (en dan gaan we er voorlopig van uit, dat het herstel der 'oorspronkelijke' ambten een deelwaarheid is). Reeds in het Testimonium lezen we: 'Overal in de Christenheid heerscht wetteloosheid, hier onderwerping aan het gezag. Daarbuiten zijn scheuringen en sekten, hier is een lichaam, één in geloof en welks leeraars allen hetzelfde spreken. Daarbuiten synagogen van de antichrist, wier voorgangers door het volk zelf gekozen zijn, hier een lichaam, bestuurd door ordeningen, die niet in het volk haar oorsprong hebben, maar die God zelf heeft gegeven' [ 269 ].
Weliswaar wordt iedere ambtsdrager opgeroepen om in zijn eigen plaats te blijven, zich niet los te maken van zijn verplichtingen en in deze positie Gods hand te erkennen in de zending der apostelen [ 270 ]. En uit de bovenstaande typeringen van de verschillende kerkafdelingen is gemakkelijk af te leiden, dat deze stelregel onder bepaalde omstandigheden wel is na te leven. Met name is dat in de Anglicaanse Kerk wel voorgekomen. Maar in andere kerkgenootschappen moest het erkennen van het gezag van de apostelen, die zich over bepaalde zaken nogal markant uitspraken, wel tot conflicten met het kerkelijk gezag leiden. Een voorbeeld van zulk een conflict met het gezag van de Rooms-Katholieke Kerk kwamen we tegen in de gebeurtenissen rond de priester J.E. Lutz en de zijnen (hfdst. 3.5). En hoe verder verwijderd van het katholiserende kerkideaal van de Katholiek-Apostolischen, hoe vreemder aan hun liturgieën en autocratische kerkorde, hoe onmogelijker moest het worden, Gods hand in het Apostolische Werk te erkennen en tegelijk zijn

115

ambt in het eigen kerkgenootschap te blijven vervullen. Hoe zou - om een ander voorbeeld te noemen - een predikant van een Baptisten-gemeente, waar naar het oordeel van apostel Sitwell, in anticlericaal radicalisme met de verwerping van de kinderdoop de laatste band is doorgesneden, die alle andere christenen nog samenbindt - hoe zou zo'n predikant, bij erkenning van het Apostolische Werk in geweten nog 'in zijn eigen plaats' kunnen blijven? [ 271 ]

Al vroeg in de geschiedenis van het Apostolische Werk moet de gedachte hebben postgevat, dat de Bruidsgemeente, die de Heer tegemoet gevoerd zal worden in de lucht, althans wat de nu levende generatie betreft, bestaat uit degenen, die door de apostelen 'verzegeld' zijn. Het Testimonium houdt ons voor: Wie zal bestaan als de Heer verschijnt? 'Slechts een heilig volk. . . vervuld met den Heiligen Geest, de dienstknechten Gods, die Hij aan hunne voorhoofden verzegelt. . . '. 'En deze mededeeling van den Heiligen Geest kan niet plaats hebben, deze verzegeling kan niet geschieden. .. dan door de ordeningen, welke God in den beginne tot dit doel gaf' [ 272 ].
En in 1863 schrijft apostel Woodhouse, dat het werk van de apostelen van de eindtijd geen ander was, dan het bijeenbrengen van deze eerstelingen. Jezus zond de Twaalf tot de verstrooide schapen van het huis Israëls, daarna zeventig andere werkers in alle steden en dorpen. Er zal dus (na de opneming der heiligen) een ander Werk tot stand komen, waardoor de oogst, de schare, die niemand tellen kan, wordt binnengebracht [ 273 ].

Hier krijgt de verabsolutering van de eigen ambten structuur al gevolgen voor de eeuwigheid voor hen, die daarin niet geborgen zijnl
Hier tegenover moeten we niet vergeten, dat de bedoelde passage in het Testimonium werd geschreven lang voordat de bijna-sacramentele handeling van de 'verzegeling' (de doop met de Heilige Geest) aan alle Katholiek-Apostolischen werd bediend. En toen dit reeds twintig jaar geschiedde, schreef W.W. Andrews nog met wijze terughoudendheid: 'The company of the elect is a narrower circle than that redeemed by the blood of Christ, narrower even than that engrafted into Christ by the Holy Ghost. The apostles have put forth no dogmatic statements on these points' [ 274 ].
Maar toen in de Hersteld- en Nieuw-Apostolische fasen van het Werk deze terughoudendheid niet meer in acht werd genomen, de theologische bezinning over het wezen van de Kerk naar minder dan een minimaal niveau afzakte; toen het besef de Bruidsgemeente te zijn het waarlijk katholieke besef van mede-verantwoordelijkheid voor heel de Kerk steeds meer overvleugelde, toen overschreed men juist op dit punt de drempel naar het sektarisme.
Met nadruk moet echter gezegd worden, dat men in de Katholiek Apostolische Gemeenten, ook niet in de 'tijd van zwijgen', de stap over deze drempel gedaan heeft.

4. DE ONTWIKKELINGEN SINDS SCHWARTZ

Eén der eerste geschriften, die van de hand van apostel Schwartz in Nederland verschenen, was Apostelen of niet? Zoals de titel aangeeft, is het een verdediging van het ook in Nederland vreemde verschijnsel, dat er in de negentiende eeuw mannen optraden met de pretentie apostelen te zijn op dezelfde wijze als eertijds Petrus en Paulus. Men zou mogen verwachten, dat in een verdediging van de Apostolische ambtenstructuur ook enige aandacht aan de door deze structuur gedragen Kerk zou worden besteed. Dit is echter niet het geval - natuurlijk enigszins te verontschuldigen vanwege de polemische situatie. Zover in dit boekje sprake is van de Kerk, krijgen we de indruk, dat Schwartz uitgaat van de verlossing van zondaren en deze verloste zondaren, tezamen verbonden, ziet als de Kerk, het levende Huis Gods (p. 51 en 52). De Kerk is het, die de Heer tegemoet gevoerd wordt in de lucht (p. 10).
Op de plaats, waar wij in zijn Honderd Geloofsstellingen de locus de ecclesia zouden verwachten, komen de onderwerpen 'De roeping tot zaligheid' (st. 60-62), 'Boetvaardigheid' (63), 'Bekering' (64), 'Geloof' (65-68) en 'Heiligmaking' (69-70) ter sprake. Daarna de sacramenten; zelfs hierbij komt de Kerk niet aan de orde.
Een wending naar de subjectiviteit lijkt mij daarom bij Schwartz duidelijk aanwijsbaar. Mogelijk spelen hier piëtische invloeden uit zijn Duitse vaderland een rol. Zeker is, dat Schwartz een dankbare lezer was van Wilhelmus à Brakel.
Eerst stelling 95 zegt, dat alle gelovigen, die geleefd hebben, nog leven of leven zullen in de strijd tegen de zonde, de ongerechtigheid en tegen de wereld en haar listen en lusten, samen de strijdende Kerk op aarde vormen. Bij de Wederkomst zal zij de triomferende Kerk worden (st. 96). De verzegeling is het middel, dat de Heer aanbiedt aan zijn uitverkorenen om gered te worden uit de grote verdrukking van de eindtijd. De verzegelden uit het eerste en die uit het laatste tijdvak der Kerk (let op deze temporele restrictie!) zullen opgewekt en verheerlijkt worden, om beiden tezamen met Christus Priesters en Koningen te zijn in het Duizendjarig Rijk (st. 98). De doop als enig criterium - in het Testimonium met zoveel nadruk als zodanig gesteld - lijkt te zijn losgelaten.

Ik meen te kunnen stellen, dat deze innige, maar schamele ecclesiologie ook die is van de Hersteld-Apostolische Zendingkerk en van de Hersteld Apostolische Zendinggemeente. Ten overvloede moge ik hieraan toevoegen, dat men in deze groeperingen van harte instemt met wat de drie Oecumenische Symbolen over de Kerk uitspreken, en eraan herinneren, dat de HAZK steeds een zekere mate van verantwoordelijkheid voor heel de Kerk aan de dag heeft gelegd. Daar wordt ook nog de term 'Algemene Kerk' gebruikt in de betekenis van Una Sancta.

Overigens wordt het optreden van de Wereldraad van Kerken afgewezen als een poging om eigenmachtig en zonder terugkeer tot de oude belijdenis deze Una Sancta te realiseren. De éne, heilige en algemene Kerk zou er alleen kunnen zijn, als zij ook apostolisch is, in die zin, dat zij zich schaart onder het gezag van levende apostelen (vgl. pag. 60).

In de Hoofdzaken uit de leer der Hersteld Apostolische Zendingkerk, samengesteld door apostel A.J. Korff, wordt wel weer de doop als criterium voor het toebehoren tot de Kerk genoemd (artikel 12, getiteld: De Apostolische Kerk geen secte): 'Deze

117

(Apostolische) Kerk is geen secte of bijzondere kerk. Zij erkent slechts één Kerk van Christus, waartoe allen behoren, die gedoopt zijn met water in de Naam des Vaders, en des Zoons, en des H. Geestes. Zij wil de Kerk terugvoeren naar het oorspronkelijk geloof der Schriften, de leer der apostelen'. Niettemin wordt in het voorgaande artikel de Apostolische Kerk gelijk gesteld met de gemeente van degenen, die vóór de grote verdrukking komt, worden opgenomen: 'Deze Kerk is het kind, dat geboren is uit de vrouw met de zon bekleed. Als de draak zich opmaakt, om het kind te verslinden (d.w.z. als de vervolging om des geloofs wille, te zwaar wordt), wordt het kind opgenomen tot God en Zijn troon. (Openbaring 12:1-4,11,12; 2 Koningen 2:11)'. Er is dus duidelijk een ontwikkeling te constateren van verschuiving van de aandacht voor de Kerk naar die voor de Bruidsgemeente.

Het Apostolische Werk heeft zich altijd in de eerste plaats gericht tot het volk van God, de gedoopten. Zending onder ongedoopten heeft het niet als zijn taak gezien. Het werk van de zendingsgenootschappen heeft het zelfs afgekeurd, omdat de zendelingen zonder apostolische volmacht ('uitgezonden door willekeurig opgerichte verenigingen' Testimonium, p. 94) de wereld introkken. Zelfs de dragers van het ambt van evangelist werkten in hoofdzaak onder die christenen, die nog niet onder de apostelen bijeengebracht waren.
Deze praktijk heeft in de Hersteld Apostolische tak van het Werk de naar-binnen-gekeerdheid sterk bevorderd. Graag zag men zich als de eerstelingen, maar bekommerde zich nauwelijks meer om de oogst, dat is de wereld. Dat de bezinning op de Kerk als functie van het apostolaat (maar dan in de betekenis van zending, evangelisatie), die juist in Nederland na Wereldoorlog II zo intens was (Van Ruler, Hoekendijk), volkomen aan de Apostolischen voorbijging behoeft tegen deze achtergrond geen betoog.

Een andere opvallende verschuiving moet hier nog gesignaleerd worden. De Katholiek Apostolische Kerk heeft nooit een andere belijdenis willen erkennen dan de drie Oecumenische Symbolen. Reeds bij Schwartz komt daarin verandering. Sindsdien ziet men bij de Hersteld- en Nieuw-Apostolischen eigen geloofsbelijdenissen, die - zover het de laatstgenoemde stroming betreft - voortdurend gecorrigeerd worden.

In de Hersteld Apostolische Zendinggemeente in de Eenheid der Apostelen (HAZEA) luidde artikel 3 van de geloofsbelijdenis (nadat art. 1 en 2 de voorafgaande artikelen van het Apostolicum ongewijzigd weergeven): 'Ik geloof in de Heilige Geest, eene heilige Apostolische kerk, de gemeenschap der heiligen, vergeving der zonden, wederopstanding des vleses en een eeuwig leven'. De weergave van het artikel is dus zo, dat onder de vertrouwde formulering de 'Apostolische' gemeente als de in het symbool beleden Kerk naar voren geschoven wordt [ 275 ].
Het (uit het Duits vertaalde) boek van 'Salus' Oude en nieuwe wegen neemt in felle aanklachten stelling tegen de bestaande kerkgenootschappen. Van het aanklagen in het besef van mede-schuldig zijn, zoals we dat kennen uit de Katholiek Apostolische Kerk, is hier niets meer te bespeuren.
Hierbij moeten we niet vergeten, dat - vanaf de apostelen tot en met de gemeenteleden - we te maken hebben met de maatschappelijk meest afhankelijken, die de staatskerk vaak niet van haar meest barmhanige en pastorale kant leerden kennen (schrijnende voorbeelden daarvan worden vermeld). Voor hen was de predikant een goed betaalde, van zijn bestaan verzekerde staatsambtenaar.

Beslist neemt men afstand van de gedachte, dat 'Roomschen, Protestanten en Apostolischen eigenlijk hetzelfde gelooven. Veelmeer houden wij de Apostolische geloofsopvatting en wereldbeschouwing voor de juiste, de beste en hoogste, voor diegene, welke van alle Christelijke en heidensche godsdiensten het meest vóór heeft'.
Het Katholiek-Apostolische besef, dat het Hoofd, Christus, zijn werk voortzet in en door de leden van zijn lichaam, de Kerk, is verschraald tot het erkennen van de middelaarsfunctie van de apostel: 'Het Apostolische Kerkelijk begrip wordt beheerscht door de vraag of men het middelaarsambt erkent'. Alleen in déze - dus de Nieuw-Apostolische - gemeenschap is redding te vinden: 'Zonder verdere omwegen verzekeren wij, dat het in dezen tijd door God opgerichte Apostolische Werk de Ark is, waardoor God eene redding bedoelt'. 'De Bijbel zegt: velen zijn geroepen, maar weinigen uitverkoren. De roeping is algemeen, maar de verkiezing is eene daad dergenen, die daartoe de vrijheid en de macht hebben' (sc. de apostelen, MJT). 'Gij zijt een uitverkoren geslacht! Dat is een Apostelwoord aan de Apostolische Gemeente en daarop hebben wij slechts aanspraak (let wel: aanspraak erop hebben uitverkoren te zijn! MJT) voor zoover wij Apostolisch zijn en door gezonden Apostelen des Heeren uitverkoren zijn. In dezen tijd wordt deze uitverkiezing. . . door de verzegeling uitgevoerd, zooals het ook in de eerste kerk was. . . '.
Twaalf jaar voor het verschijnen van Oude en nieuwe wegen was de laatste der Engelse apostelen gestorven. Dat is aanleiding om over hen, die nu nog in de 'oude ordening' blijven (zo spreekt men in Hersteld- en Nieuw-Apostolische kring over de Katholiek Apostolischen) te verwijten, dat zij in de duisternis wandelen. 'Hun geheele benemen geeft tot deze opvatting aanleiding. Wie zich voortdurend Apostolisch noemt, zonder levende Apostelen als gids te hebben, die staat in de leugen en in de onwaarheid'.
Maar zelfs al hééft men levende apostelen, dan is dat nog geen garantie, dat men tot de Kerk gerekend kan worden. Zoals bekend (pag. 58) trokken kort na zijn roeping de Duitse apostelen hun erkenning van M. van Bemmel als opvolger van Schwartz in. Degenen, die hem niettemin volgden, zijn terecht gekomen in een 'apenwerk' dat de duivel heeft aangericht, aldus de Nieuw-Apostolischen [ 276 ].

Het hierboven geciteerde, venijnig en slecht geschreven (en nog slechter vertaalde), maar veelgelezen boek was uitsluitend voor intern gebruik bedoeld, zoals vrijwel alle literatuur van elke Apostolische groepering. Waardiger en milder is het Hulpboekje voor Priesters en Dienaren der HAZEA. Daarin wordt voorgeschreven: 'Apostolischen moeten ieder kerkgenootschap achten en eeren naar het voorbeeld van Jezus. .. Alleen in de verdediging van rechtmatige belangen, waar dwalingen belicht moeten worden is het (oordelen) geoorloofd. Anders denkenden moet.iets beters aangeboden worden; dat beduidt: zoeken en helpen. Schelden, verachten en alleen het slechtste van anderen vertellen maakt jodengenooten en is farizeïsch' [ 277 ].

5. VAN GEMEENTE TOT GENOOTSCHAP

Maakten we hierboven kennis met het Nieuw-Apostolische 'kerkelijke begrip' uit de kring van stamapostel Niehaus, een andere richting sloeg de HAZEA in Nederland in gedurende de periode van apostel Van Oosbree. Naast de reeds aanwezige tendens van het verabsoluteren van het apostelambt, dringt nu een nieuwe tendens, de antropologisering van de godsdienst, het denken over de Kerk op de achtergrond. In het voor deze periode kenmerkende boek Van licht tot licht, door B. T. Elias en H. Schurink, leest men niet zozeer over de kerk als wel over de schare, die Van Oosbree volgt: een koninklijk-priesterlijk geslacht ten dienste van miljoenen tijdgenoten. Het beslissende onderscheid tussen de mensen is of zij al of niet de Godsgezant (Van Oosbree) toebehoren. De Kerk is niet meer de eenheid van alle gedoopten, want de doop in de 'gelovige wereld' is hoogstens gelijk te stellen met de doop van Johannes de Doper [ 278 ]. In dit boek wordt over de eerste Christenen gesproken als 'Apostolischen', zodat de indruk gewekt wordt, dat de gemeente van Van Oosbree de directe voortzetting zou zijn van de oergemeente (die bestond uit 'Apostolischen uit de joden' en 'Apostolischen uit de heidenen', p. 211).
De door Kurt Hutten gesignaleerde kenmerken van de 'theologia gloriae sectae' en van de 'theologia possessionis' vinden we wat de HAZEA betreft, zowel bij de stamapostel als bij zijn eigenzinnige Nederlandse districtsapostel, in overduidelijke mate aanwezig [ 279 ].

De hierboven genoemde twee tendensen (verabsolutering van het apostelambt en antropologisering van de godsdienst) zetten zich krachtig voort in het Apostolisch Genootschap. De naam duidt al aan, dat men bewust iets anders wil zijn dan 'kerk' in de gebruikelijke zin van het woord. Men wil zijn: een vereniging met een culturele taak; zich inzetten voor het hoogste cultuurgoed, dat de mensheid kent: de Christusgezindheid. Het Apostolische Werk is in deze visie de eeuwenlange worsteling, vanaf de eerste denkende mens, om de onbegrijpelijke Levensalmacht God naderbij te brengen tot een warm-menselijke beleefbare Liefdesalmacht [ 280 ].
Apostel Slok noemt de zijnen '. . . dat Volk, dat als geestelijk pioniersvolk het ganse schepsel zal voorgaan in het ontdekken van de eeuwige waarheden Gods, en om de Eeuwige Waarachtige God als Levenskern in mensen te ontdoen van alle bindingen, van alles wat Hem in mensen vertroebelt en minderwaardig maakt en om de rijkdommen van het Wezen Gods bloot te leggen ten dienste van het mensdom in zijn geheel' [ 281 ]
De aanvang van het Apostolische Werk in Engeland wordt in het Apostolisch Genootschap gezien als een opwekken van de bestaande kerken tot een vernieuwd openbarend leven, tot het opnieuw hoorbaar doen worden van de tijdovereenkomstige stem van God. De voorname en indrukwekkende Catholic Apostolic Church met haar vele welgestelde en invloedrijke leden heeft echter de fakkel moeten overdragen aan de Allgemeine Christliche Apostolische Mission, later de Neuapostolische Gemeinde, die als gevolg van een fundamenteel andere instelling, haar aanhang vond onder de maatschappelijk zéér eenvoudigen en behoeftigen. Als reactie op afwijzing en bestrijding ging men zich afzetten tegen de bestaande kerken. 'In onze tijd overheerst het gevoel van dankbaarheid, dat de Kerk bij al haar onvermijdelijke interne moeilijkheden en haar krampachtig zoeken naar vernieuwing, toch

119

nog voldoende 'geloofsgezag' heeft behouden om grote bevolkingsgroepen een levensachtergrond te kunnen bieden, die ze voor een rampzalig-snelle demoralisatie behoedt. Wij zien de, naar onze gevoelens onontkoombare, verdere afbrokkeling van de Kerk met een zekere bezorgdheid tegemoet en zullen die dan ook zeker niet bevorderen ' [ 282 ]

Hier wordt dus, evenals het eigen Genootschap, ook de Kerk gewaardeerd als een moreel-cultureel instituut, uiteraard van lagere orde en gedoemd te verdwijnen. Van enige visie op het Lichaam van Christus, dat werken en getuigen mag onder de belofte, dat uiteindelijk de poorten van de hel het niet zullen overmeesteren, is niets meer over, zelfs niet in kritische zin.

6. EEN WEG TERUG?

Na de dood van apostel Van Oosbree in 1946 ging het grootste gedeelte van de HAZEA/HAGEA op in het Apostolisch Genootschap (hfdst. 4.4). Degenen, die bleven in de eenheid met de stamapostel, keerden daarmee ook terug op de weg van een meer orthodox belijden, die stamapostel J.G. Bischoff gewezen had. Wanneer wij de Vragen en antwoorden betreffende het Hersteld-Apostolische Geloof van 1948 naslaan, dan zien wij deze terugkeer ook weerspiegeld in de antwoorden omtrent de Kerk. Zo luidt antwoord [ 216 ]: 'De Hersteld Apostolische Gemeente is de Gemeente van Jezus Christus. Zij is zijn eeuwig genade- en verlossingswerk op aarde, is door Hemzelf opgericht en wordt door zijn Heilige Geest geregeerd en geleid. De Hersteld Apostolische Gemeente is geen copie en geen nabootsing van de eerste Apostolische Gemeente, welke door Jezus persoonlijk onder leiding van Petrus en zijn mede-apostelen was gesteld, zij is als het herstelde verlossingswerk van onze God in geestelijke zin de directe en onmiddellijke voortzetting van de eerste Apostolische Gemeente, waarmede zij de enige Gemeente van Christus en het Volk Gods vormt. In deze Gemeente, die een gemeenschap van Apostelen, ambten (lees: ambtsdragers, MJT) en leden met de Heer Jezus Christus is, zijn liefde en geloofsgehoorzaamheid de krachten, die al het handelen en streven dragen. De Geest van Christus zelf is de levenskracht van de in Christus wedergeborenen' .Opvallend is hier de typisch sektarische aanspraak op het exclusieve kerk-zijn, die ook onder de naam Nieuw-Apostolische Kerk wordt gehandhaafd: 'De Nieuw-Apostolische Kerk is geen nabootsing van de eerste Apostolische Kerk, doch de rechtstreeks door God gewilde voortzetting van het door Jezus in Zijn eerste Kerk opgerichte en aan Zijn Apostelen toevertrouwde Verlossingswerk...'. Slechts door deze apostelen kan men de verdienste van Jezus deelachtig worden en daarmee de gerechtigheid, die voor God geldt [ 283 ].

In hoofdstuk 4.5 heb ik de krisis beschreven, die de boodschap, dat stamapostel Bischoff de laatste stamapostel vóór de wederkomst van de Heer zou zijn, in de Nieuw-Apostolische Kerk (in Nederland de HAGEA) teweeg bracht. Uit deze krisis ontstond de Apostolische Geloofsgemeenschap, sinds 1980 Gemeente van Apostolische Christenen genoemd. Hier treffen we een beginnende bezinning aan op het wezen en de functie van de eigen gemeenschap. Opvallend is, dat in hun Leerboek

121

voor Apostolische Christenen de locus de ecclesia geheel ontbreekt. Wel wordt het betreffende artikel uit het Apostolicum herhaald in dezelfde woorden als in Vragen en Antwoorden van de HAGEA (de daarin gebezigde hoofdletters bij Apostolische Kerk en Gemeente ontbreken): ik geloof in de Heilige Geest, in een heilige apostolische kerk, de gemeente der heiligen.
De eigen jongste geschiedenis wordt als volgt getypeerd: 'Naar buiten heen (sic, MJT) was er een zichtbare goede ontwikkeling; er kwamen prachtige kerklokalen en deze Kerk (sc. de HAGEA en de Duitse NAK, MJT) kwam in aanzien te staan. Maar geleidelijk ontstonden er ernstige dwalingen en afwijkingen in de heilsleer'. Dan worden genoemd de exclusieve macht van de stamapostel en daarna diens 'boodschap'. Het verbreken van de solidariteit met het geheel van de eigen groep en alleen de insider weet, met hoeveel pijn dit gepaard is gegaan - wordt dan gerechtvaardigd: 'In de erkenning, dat zij God meer gehoorzaam moesten zijn dan de mensen en dat zij trouw moesten blijven aan hun zendingsopdracht om de leer van Christus zuiver en rein te verkondigen, hebben zij (de apostelen, die met Bischoff in conflict waren geraakt, MJT) zich met duizenden gemeenteleden tot een vereniging van apostolische christenen samengevoegd' (waarvan de Gemeente van Apostolische Christenen een onderdeel is) [ 284 ].
De benaming 'vereniging' verraadt een zeker gevoel van voorlopigheid. Als ik het goed peil, is men teruggeschrokken van de identificatie van de eigen groep met de Kerk en heeft deze schrik begrip gewekt voor een breder beleven van het christelijke, apostolische geloof en het verlangen daarnaar doen ontwaken. Het komt mij voor, dat men de moed heeft eigen sektarische trekken te onderkennen en daarom weer staat voor de drempel van de Kerk, die een eenheid is in gebrokenheid. Een gebrokenheid, die het Apostolische Werk had willen helen!
Dit komt al uit in de keuze van de nieuwe naam: Gemeente van Apostolische Christenen. Apostel Boermeester schreef hierbij: 'Deze naam. . . geeft nauwkeurig onze plaats in de algemene christenheid aan: wij willen Christus in ons leven volgen, ... wij zijn dus in de eerste plaats christenen' [ 285 ]. In het jaar 1980 zijn dan ook contacten tot stand gekomen met de Hersteld Apostolische Zendingkerk (apostel Ossebaar, zie pag. 75), ook een geloofsgemeenschap, waar men nooit het zicht op Christus' Kerk in haar geheel helemaal verloren heeft.


Hoofdstuk 8. De ambten

1. CHRISTUS' LICHAAM IN ACTIE

Christus is het enige Hoofd van zijn Lichaam, de Kerk. Dit lichaam kan het werk van het Hoofd uitvoeren, dank zij de geledingen, die Hij eraan gegeven heeft.
Hoewel men in de Katholiek Apostolische Kerk heel de Kerk zag als een koninklijk priesterdom, valt toch alle nadruk op de geordende priesterschap. Het priesterschap van alle gelovigen zal hiernamaals in het Koninkrijk aanschouwd worden, voor de Kerk in déze bedeling geldt: 'Indien er geen priesterschap (sc. de bijzondere ambten, MJT) in de Kerk bestaat, dan kan de Heer in haar als priester niet handelen' (apostel Sitwell). 'De ambten zijn niet zozeer instrumenten, waardoor Hij handelt, maar zijn lichaam in actie' (apostel Dalton) [ 286 ].
Christus zelf heeft de ambten dan ook gegeven, zoals gelezen wordt in de eindeloos geciteerde tekst Efeziërs 4:8 en 11 'gaven gaf Hij aan de mensen. .. zowel apostelen als profeten, zowel evangelisten als herders-en-leraars'. Het zijn dezelfde vier ambten, waartoe men de opsomming der charismata in 1 Corinthiërs 12:28 reduceert en die men in heel het Nieuwe Testament meent te vinden; de vier ambten, waarop heel de Apostolische ambtstheologie is gebouwd.
Wij hebben reeds gezien (hfdst. 5.3), dat men Christus zélf tekende als drager van deze vier ambten; zij beantwoorden ook aan de vier faculteiten van de menselijke geest: in de apostel functioneert de wil, in de profeet de verbeeldingskracht, in de evangelist het verstaan en in de herder het hart [ 287 ]. Deze viervoudigheid vindt men nu overal terug: in dè vier kleuren van de kleden van de Tabernakel (het geliefkoosde type, waarvan de Kerk het tegenbeeld is) [ 288 ], de vier wezens uit Ezechiël 1, de vier schrijvers van de Evangeliën, enz. enz. Door deze vier middelen en door geen meer of minder zal de Kerk haar wasdom bereiken, zonder hen heeft er geen volle genadebedeling plaats [ 289 ]. 'De kerk kan de tegenwoordigheid van de Heer op eenige bepaalde wijze (sc. als profeet, herder enz. MJT), niet genieten zonder die dienaren, die Hem in dat bepaalde ambt vertegenwoordigen' [ 290 ]. Deze citaten, waaruit de heilsnoodzakelijkheid van de ambten, déze ambten moet blijken, zijn met talloze te vermenigvuldigen.

Omdat men dit ambtenpatroon door heel het Nieuwe Testament terug wil vinden, krijgt het ook nog het gezag als van de oorspronkelijke en volmaakte inrichting van de Kerk. Door het prijsgeven van het viervoudig ambt hebben de kerkafdelingen slechts een gedeeltelijke zegen kunnen verbreiden. De eenheid van de Kerk ging hierdoor verloren, en wat zijn de afdwalingen anders dan het gevolg van de afwijkingen van des Heren volmaakte weg om zijn huis te besturen? [ 291 ] Hoogstens konden 'inferior ministers' datgene onderwijzen wat nodig is tot persoonlijk heil en zodoende de Kerk bewaren voor totale ondergang, tot aan de tijd wanneer Gods plan niet langer onvervuld zou kunnen blijven [ 292 ].
In het derde gedeelte van dit boek zal mede de ambtstheologie van het Apostolische Werk kritisch worden bezien. Daarom beperk ik mij hier tot het weergeven van de feitelijke situatie.

122

2. HET APOSTEL-AMBT

De Kerk is één, heilig, algemeen en apostolisch: 'apostolisch in gedaante en bediening; zij behoudt de ordeningen, gelijk die in den aanvang gegeven werden, namelijk apostelen, profeten, evangelisten, herders en leeraars; zij heeft apostelen, die gezonden zijn, niet van menschen, noch door een mensch, maar door Jezus Christus en God den Vader; en door oplegging der handen van deze apostelen worden al hare dienaren geordend en de gansche gemeente vervuld met den Heiligen Geest', 'Apostelen zijn de fundamenten der kerk; niet van deze of geene kerk, maar van de heilige, algemeene en daarom apostolische kerk' [ 293 ].
In de Apostolische literatuur wordt er voortdurend de nadruk op gelegd, dat de apostelen door God zelf geroepen zijn tot hun ambt. Zeker waren er profetische aanwijzingen en vond er bevestiging door mensen plaats, maar hun roeping van Godswege manifesteerde zich, vooral in de door Hem verleende krachten; Hij gaf hun gaven van de Geest, legde de zegen van het Evangelie in hun handen en maakte hen tot bouwmeesters van de Kerk [ 294 ].

Apostelen zijn dienaren van de Algemene Kerk. Hiermee wordt in eerste instantie bedoeld de gemeenschap van alle gedoopten. In de praktijk werd het steeds meer de aanduiding van het Katholiek Apostolische Kerkgenootschap in zijn geheel, in tegenstelling tot de plaatselijke gemeenten. De apostelen zijn de hoogste instantie door wie alle vragen betreffende leer en kerkorde worden beslist. Zij zijn de vertegenwoordigers van Christus, door wie Hij zijn volk leidt en zijn geboden geeft in levende vorm, aangepast aan de omstandigheden van de tijd [ 295 ].
Evenals men zich voorstelde dat het in de nieuwtestamentische tijd geweest was, kende men dit oppergezag niet toe aan elk der apostelen afzonderlijk, maar aan het college der apostelen; het heeft de Heilige Geest en ons goedgedacht, .. Onder de opperste Herder en Bisschop, Christus, zijn de apostelen, wat de priesters (of ouderlingen) zijn onder hun bisschop (of engel); apostelen zijn de 'ouderlingen van Christus'. Hadden de nieuwtestamentische apostelen tot taak de Kerk te bouwen, de apostelen van de eindtijd moesten de Kerk terugbrengen tot eenheid en haar als bruid toebereiden voor het komen van haar Heer.

Heel de Apostolische ambtstheologie is erop gebaseerd, dat het apostelambt een als blijvend bedoelde instelling is. Het Testimonium laat er geen twijfel over mogelijk, dat men dit in de beginperiode van het Werk zo gezien heeft. Alle vier ambten, waardoor God zich bekend wil maken en meedelen en die in Christus verenigd waren, behoren nog altijd en wel door verschillende leden van de Kerk vervuld te worden, tot de voleinding der eeuwen [ 296 ]. Zonder apostelen kan, naar Apostolisch inzicht, de Kerk de eenheid des geloofs, de volle kennis van de Zoon Gods en de maat van de wasdom der volheid van Christus (Efeziërs 4:13) niet bereiken en in de wereld slechts op zeer onvolkomen wijze aan haar roeping beantwoorden. Het aantal apostelen heeft men al direct beperkt tot een twaalftal, naar 'de Twaalven' in het Nieuwe Testament. Ondertussen realiseerde men zich wel (met verwijzing naar de verkiezing van Matthias, Handelingen 1:23v.), dat het aantal van degenen, die na elkaar in dat ambt zouden dienen, niet beperkt hoefde te zijn [ 297 ]. Dat men na het sterven van apostelen geen aanvullende roepingen aanvaardde, heeft stellig (zoals

123

ik in de hoofdstukken 3.7 en 4.1 reeds uiteenzette) tot achtergrond de verwachting van de op handen zijnde wederkomst van de Heer; een verwachting, juist aangewakkerd door het overlijden van sommigen uit de apostelkring. Gezien echter hun eigen theologie is daarmee de houding van de Engelse apostelen omstreeks 1860 allerminst bevredigend verklaard, laat staan gerechtvaardigd [ 298 ].

De beperking van het aantal apostelen tot het nieuwtestamentische twaalftal, doet de vraag rijzen, hoe men het apostolaat van Paulus zag. Het antwoord luidt: de twaalf volgelingen, die tijdens het leven van Jezus geroepen waren, hadden tot taak de joden tot geloof in de Messias te brengen. Zij zouden dan ook in het Koninkrijk zitten op twaalf tronen om de stammen Israëls te richten. Aan deze belofte had Paulus geen deel, hij was gezonden tot de heidenen. God had ook voor het apostolaat der heidenen een twaalftal voorzien, maar toen bleek, dat de Bruid zich niet wilde laten toebereiden, nam Hij het apostolaat tijdelijk weg. Verder las men van de roeping van Paulus af, dat de persoonlijke aanwezigheid van de Heer op aarde geen noodzakelijke voorwaarde is om een apostel te roepen [ 299 ]. Dit is altijd één der argumenten gebleven, waarmee de apostelroepingen van de 19e en 20ste eeuw werden gerechtvaardigd.

3. DE PROFETEN

Uit de geschiedenis van het Apostolische Werk is ons gebleken, dat het is voortgekomen uit wat men beschouwde als nieuw-geschonken manifestaties van de gave der profetie. Het ruimte geven aan deze geestesuitingen werd aanleiding om Irving en anderen buiten hun kerkgemeenschappen te sluiten. Door profetie werden de apostelen geroepen. Hoewel historisch dus vóór het apostelambt voor het voetlicht getreden, wordt het profetenambt op grond van Efeziërs 4:11 en 1 Corinthiërs 12:28 gezien als in rangorde komend na dat van de apostelen, maar dan wel diréct daarna. Samen werden deze ambten in de Katholiek Apostolische Kerk gezien als de beide cherubim op de ark des verbonds, als de urim en thummim van de hogepriester (hetgeen vertaald wordt als 'licht en recht' in de Kerk van Christus: verlichting door de Geest, bestuur in naam van het Hoofd).
Dat deze aanvankelijke nevenschikking tot spanningen en krises heeft geleid en tenslotte tot onderschikking van het profetenambt, hebben we reeds gezien en ik zal daar in het kritische gedeelte van dit boek nog op terug moeten komen. Hier beperk ik mij weer tot een beschrijving van de plaats van de profeet in de Katholiek Apostolische Kerk. Daartoe is het woord aan het Testimonium:

'De profeet is het orgaan, waardoor de verborgen zin van God door openbaring tot de kerk wordt gebracht, niet in de vorm der leer, niet als gebod... (die beide behoren tot de competentie van de apostelen, MJT). .. maar om Gods licht te laten schijnen, opdat de apostelen mogen onderscheiden welken weg zij in de uitoefening hunner macht in de kerk van Christus te bewandelen hebben, om de verborgenheden te openen, die in de Wet en de Profeten des Ouden Verbonds opgesloten liggen, opdat de Apostelen die in de heilige leer aan de kerk mogen overleveren. . . ' 'En eindelijk nog zijn de Profeten daar om Gods wil bekend te maken aangaande zijne dienstknechten, die Hij in de heilige bediening gebruiken wil, welken geopenbaarde wil Gods de Apostelen dan door de ordening van de dienaren uitvoeren. .. '.

125

'In al deze omstandigheden zijn de Profeten als het ware toegevoegd aan de Apostelen als fundamenten, waarop de kerk gebouwd is; zij zijn de kanalen ter verkondiging der verborgenheden, waarvan de Apostelen de uitdeelers zijn. . : [ 300 ].

Kort samengevat bestond de dienst van de profeten dus in: het openbaren van Gods wil in actuele situaties; het interpreteren van duistere schriftplaatsen (in de praktijk vaak het blootleggen van typen en antitypen); het aanwijzen van mannen tot het bekleden van ambten. Dit alles onder directe inspiratie van de Heilige Geest. Met het uiten van het hun geopenbaarde was hun taak ten einde; wat ermee gebeurde, was in de handen van de apostelen.

De bedoeling was, dat elke apostel een hem toegevoegde profeet zou hebben (profeet-met-de-apostel). Met enkele anderen, die daartoe in het bijzonder geroepen waren, waren zij de 'profeten van de Algemene Kerk'. Ook in de plaatselijke gemeenten behoorden profeten te zijn. Na de krisis van 1840 (hfdst. 3.4) moesten de profetieën, die in de gemeenten geuit werden, eerst worden verzameld en aan de apostelen en hun profeten worden voorgelegd. Door hen werden ze beoordeeld en geordend en via de 'zuil der herders' (het hoofd van de herders in de Algemene Kerk) teruggegeven aan de gemeenten. Deze profetieën mochten niet gaan functioneren als geschreven wet, maar waren voor éénmalige aanwijzing en troost. Na voorlezing moesten ze worden opgeborgen of vernietigd.

Wanneer aangevoerd wordt, dat de profeten in het Oude Testament toch zelfstandig en in hun tegenover ten aanzien van koningen en priesters aan niemand verantwoording schuldig waren, dan geeft men dit graag toe. Maar, zegt men, de oudtestamentische bedeling wás een profetische bedeling. De christelijke profeet functioneert in een ambts-ordening, omdat Christus het Hoofd van de Kerk is en niet de Heilige Geest [ 301 ].
Al was de profetie dan ingekaderd in een ambts-ordening, niettemin erkende men, dat de Geest zich, behalve van de dragers van het profetenambt, ook kon bedienen van 'profeterende personen', die op een gegeven moment onder zijn inspiratie spraken. Dat konden zelfs vrouwen zijn, die overigens moesten zwijgen in de gemeente en geen ambt konden bekleden. Wanneer zij profeteerden, dan sprak geen vrouw, maar de Geest zelf [ 302 ].
Uit ervaring wist men, dat er valse profeten konden optreden en dat ook echte profeten zich dienstbaar konden maken aan een leugengeest (men herinnere zich Baxter, pag. 26); maar ook Taplin heeft wel eens 'uit een andere geest' geprofeteerd. Weer zijn het de apostelen, die bij uitstek geacht worden de gave te bezitten om de geesten te onderscheiden [ 303 ].

4. .. .EVANGELISTEN, HERDERS EN LERAARS...

'De evangelist is de derde gave, even nauwkeurig beschreven en bepaald als de beide voorafgaanden (met name die van apostel en profeet, MJT); hij is de prediker des Evangelies, die door de apostelen daartoe is aangesteld en van hen last ontvangt. . ., die de boodschap draagt van het naderend koninkrijk en de blijde tijding verkondigt van het verordend toevluchtsoord, namelijk de kerk van Christus.. .' [ 304 ]. 'Their mission is not so much to draw men to Christ by presenting to them the rudiments of Christianity (a word everywhere going on in the Church), as to announce to those already believing in Him, His speedy coming, and God's way of preparation for it. Their work is typified in the servant who was sent fonh at supper time (at the end of the dispensation) to say to them, that were already bidden: come, for all things are now ready' [ 305 ].
Er waren evangelisten ten dienste van de Algemene Kerk, idealiter voor elk der twaalf stammen vijf engel-evangelisten (dus: evangelisten met de rang van bisschop), die elk weer twaalf priester-evangelisten onder zich zouden hebben. Elke volledig uitgegroeide plaatselijke gemeente kon zes evangelisten hebben, elk met hun 'helper' (z.o.).
In een brief aan David Dow (april 1833) noemde Irving de evangelisten: de handen der gemeente om haar kinderen binnen te brengen.

Ondanks de plaats, die de leraar heeft in (het meer oorspronkelijke) 1 Corinthiërs 12:28 en het ontbreken van de herder in deze opsomming, houden de Apostolischen het vierde ambt uit Efeziërs 4:11 als basis voor hun herdersambt. In de Apostolische literatuur is de herder-en-leraar dan ook meestal gereduceerd tot alléén de herder. De herder richt zich dan ook niet zozeer tot het verstand (dat is de taak van de evangelist) als wel tot het hart: 'The affections which are the strongest bond and the greatest solace of our eanhly life, should abound in the pastor, whose duty it is to carry the consolations of Christ into all regions of human sorrow, and to minister the remedies of the Gospel to all spiritual maladies' [ 306 ].
De herders zijn het, die 'onder de apostelen verordend' zijn tot geestelijke bestuurders der gedoopten en tot wachters voor hun zielen' [ 307 ]. Dit zo duidelijk met de persoonlijke zielzorg belaste ambt was bij uitstek een bediening voor de plaatselijke gemeente. In een gemeente met het volledige aantal ambtsdragers moesten dan ook zes herders zijn, elk weer met hun 'helper'. Toch was het herdersambt ook aanwezig in de Algemene Kerk; idealiter zou aan elke apostel ook een herder zijn toegevoegd (de herder-met-de-apostel) [ 308 ]. .

De opperste herder - temidden van de zes anderen als de stam van de zeven-armige kandelaar - was de engel, naar Openbaring 2 en 3. Hij oefende opzicht over de ambtsdragers van zijn gemeente en was bevoegd de geestesuitingen der profeten (en der profeterende personen) te beoordelen, voor zover deze zich beperkten tot zaken, die de eigen gemeente betroffen. In de liturgie was zijn voornaamste taak aanbidding en voorbede. De engelen vormden de schakel tussen de gemeenten en de apostelen.
Er waren ook engelen, die geen gemeente dienden, maar in de Algemene Kerk de apostelen bijstonden in duidelijk pastorale aangelegenheden. De titel werd synoniem gebruikt met 'bisschop' en was een rang, die gedragen kon worden ook door profeten en evangelisten. Engelen van een aantal gemeenten (o.a. de zeven te Londen, maar ook die van Den Haag) waren op profetische aanwijzing verheven tot aansengelen [ 309 ].

126

5. DE DRIE ORDEN VAN DE AMBTEN

Om het bovenstaande en het volgende goed te begrijpen, moet men weten, dat in de Katholiek Apostolische Kerk het viervoudig ambt (apostel, profeet, evangelist. en herder) 'doorkruist' werd door de drie 'orden' of rangen [ 310 ]: engel, priester en diaken. Theoretisch zou men kunnen zeggen: elk der vier ambten kon voorkomen in elk der drie rangen; zo stelt Woodhouse het ook voor in zijn A Narrative of Events (Chapter V). Maar de apostelen stonden daarboven (zij waren de bron van alle ambten) [ 311 ] en de diakenen vielen onder de priesterlijke ambten. Wel komt men tegen: engel-profeet, engel-evangelist enz.

De herders in de gemeente hadden de rang van ouderling, vaak - later vrij algemeen- aangeduid met het synoniem 'priester', beide vertalingen van het Griekse woord πρεσβύτερος. Het gebruik van deze rang is nogal verwarrend, omdat elke voltallige gemeente zes 'regerende ouderlingen' zou hebben, die in de literatuur ook vaak kortweg 'ouderlingen' worden genoemd. Samen met de engel bestuurde dit zevental de gemeente [ 312 ]. Elk van deze regerende ouderlingen kon dan een profeet, een evangelist en een herder naast zich hebben, allen met de rang van priester (dus: ouderling), zodat in een geheel voltallige gemeente (die echter nergens bestond) onder de engel 24 priesters dienden in het toch weer viervoudig ambt (afgezien van het ambt van apostel). Zo waren de plaatselijke gemeenten een beeld in het klein van wat de Algemene Kerk in het groot moest zijn [ 313 ].

Terwijl engelen en priesters door profetie geroepen en door apostelen geordend werden, werden diakenen door de gemeente (in elk geval met medewerking van de gemeente) gekozen en door de apostel bevestigd. Zij waren de vertegenwoordigers van de leken in de raad van priesters. Naar het voorbeeld van Handelingen 6:3, waarin men de instelling van het diakenambt las, waren er zeven. Wanneer daar behoefte aan bestond, kon de engel er meerdere benoemen en met het diakenambt bekleden.
De diakenen behartigden de wereldlijke belangen van de gemeente en haar leden, voorzagen in de noden der armen, hielpen bij de toepassing van de beginselen van het evangelie in de praktijk van het dagelijks leven en assisteerden in de eredienst. Zo nodig mochten zij prediken en dopen [ 314 ].
Samengevat in een schema zag de ambtenstructuur van de Katholiek Apostolische Kerk er als volgt uit:
 

Zusammenfassung in deutscher Sprache

Das Apostolische Werk in den Niederlanden gegen den Hintergrund seines Entstehens in England und Deutschland

1. Im historischen Teil dieser Dissertation wird dargelegt, wie das Apostolische Werk heranwuchs aus drei Wurzeln:
a. die Konferenzen auf dem Gut Albury über die bevorstehende Wiederkunft Christi und die Zeichen davon;
b. die Ereignisse im Süd-Westen Schottlands, die eine Anzahl von Menschen als neue Ausgiessungen der Gaben des Heiligen Geistes erlebten;
c. das Auftreten des Pastors der schottischen Gemeinde in London, Edward lrving, der dem Ausüben dieser Gaben in seinen Gottesdiensten Raum bot.
Kennzeichnend für diese Periode um 1830 waren der stark charismatische Charakter der Bewegung und der Ruf nach Aposteln, die die Kirche zur Einheit und Wahrzeit zuruckführen sollten.
Im Jahre 1835 wurden zwölf Apostel für ihre Aufgabe ausgesondert. Nach einem Jahr der Besinning zu Albury zogen sie nach ihren Stammgebieten in Europa. Dabei boten sie einer Anzahl von Häuptern in Kirche und Staat ein Zeugnis, ein T estimonzum, an.
Der Charakter des Werkes änderte sich bald: von einer protestantischen charismatischen Bewegung in eine katholisierende Aemterhierarchie (Krise 1840).
Im Jahre 1855 starben drei Apostel. Obgleich das Testimonium klar stellt, dass die Kirche nie ohne Apostel hätte sein dürfen, beschloss man, nichts zu unternehmen, das zur Aussonderung neuer Apostel führen würde.
In Deutschland jedoch rief der Prophet Geyer ab 1862 neue Apostel. Dies führte zu einem Bruch mit der Katholisch Apostolischen Kirche. Einer der Apostel der 'neuen Ordinierung' F.W. Schwartz, fängt 1863 in den Niederlanden seinen 'Apostolische Mission' an. Ungefähr zur gleichen Zeit wird in Den Haag die erste Katho­lisch Apostolische Gemeinde in diesem Lande gestiftet.
Auch in dem 'Wiederhergestellten' (Herstelde) Apostolischen Werk entstanden schon zur Zeit von Schwartz Spannungen zwischen dem charismatischen und dem amtlichen Element, namentlich zwischen Propheten und Aposteln.
Nach dem Tode von Schwartz, 1895, kam es aufs Neue zu einem Bruch: der mehr orthodoxe Flügel stellte sich auf Seiten des Apostels M. van Bemmel (Hersteld Apostolische Zendingkerk); die Anhänger des 'neuen Lichtes' auf Seiten des Apostels J. Kofman (Hersteld Apostolische Zendinggemeente in de Eenheid der Apostelen). Dieses 'neue Licht' stammte aus Deutschland, von den Aposteln Krebs und Niehaus. Wie sie behaupteten, sollte dem zeitgemässen Wort Gottes durch die lebenden Apostel, den Vorrang gegeben werden vor dem Wort Gottes, wie das gesprochen wurde durch die Apostel im Neuen Testament. In den Niederlanden wurde diese Richtung radikalisiert von Apostel J .H. van Oosbree.
So kann man in den Niederlanden drei Strömungen im Apostolischen Werk unter­scheiden: die Katholisch-Apostolische, die Hersteld-Apostolische (Van Bemmel, Kalwij, Ossebaar) und die Neuapostolische (Kofman, Van Oosbree).

Im Jahre 1901 starb F.V. Woodhouse als Letzter der 'Englischen' Apostel. Weil keine neuen Priester mehr ordiniert und keine Gläubigen mehr 'versiegelt' werden können, leben die Katholisch Apostolische Gemeinden weiter in stets mehr reduzierter Gestalt.
Nach dem Tode von Van Oosbree folgte eine Spaltung in der Hersteld Apostolische Zendinggemeente in de Eenheid der Apostelen. Sein radikalster Anhang folgte dem Apostel L. Slok, der Het Apostolisch Genootschap stiftete. Die Uebrigen folgten dem vom deutschen Stammapostel bestimmten Apostel Kamphuis.
Die Botschaft des Stammapostels J.G. Bischoff, dass er nicht sterben würde vor der Wiederkunft des Herrn, führte 1956 zu der Ausstossung von Kamphuis c.s., die die Gemeente van Apostolische Christenen bildeten. Unter dem vom Stammapostel eingesetzten Apostel T. Bischoff stifteten diejenigen, die die Botschaft annahmen, die Nieuw-Apostolische Kerk. 1960 starb der 'letzte' Stammapostel; nach ihm amtiert schon ein dritter Nachfolger.
Um 1970 zerfiel die Hersteld Apostolische Zendingkerk (Ap. Ossebaar) in drei Teile, wovon eine Gruppe die Katholisch-Apostolische Tradition fortsetzen will.

2. Im Systematischen Teil werden Lehre und Gebräuche dieser drei Strömungen des Apostolischen Werkes in den Niederlanden dargelegt.
Im Kapittel über die Gotteslehre wird u.A. der Christologie von Irving Aufmerksamkeit gewidmet (Jesus Christus ist gekommen in die gefallene menschliche Natur, hat aber nie gesündigt), wie auch der Anthropologisierung der Gottesvorstellung bei Van Oosbree und Slok: Gott als Mensch, und unter den Menschen Gott am schönsten als Apostel.
Geschichte und Vollendung. Man betrachtet diese als einen Prozess von zunehmendem Abfall, jemehr die Wiederkunft Christi herannaht. Die Französische Revolution leitete die 'letzten Tage' ein. Das nahezu allgemein angenommene Schema ist: erste Wiederkunft mit Entrückung der Heiligen, grosse Trübsal, Tausendjähriges Reich, zweite Wiederkunft Christi um das letzte Urteil auszusprechen, ewiges Reich der Herrlichkeit. Bei Van Oosbree bekam die persönliche Jenseitserwartung vorherrschenden Nachdruck; Slok verstand die Vollendung als Geschehen innerhalb der Geschichte.
Die Kirche: Anfänglich hat die Katholisch Apostolische Kirche nichts anderes sein wollen als ein Werk Gottes in und für die Kirche in ihrer Gesamtheit. 'Katholisch Apostolische Kirche' ist der Name für die ganze getaufte Christenheit, die aufgerufen wird sich zu Einheit und Wahrheit bringen zu lassen unter den Aposteln der Endzeit. Bei den Hersteld-Apostolischen wird der Akzent auf die von den Aposteln zubereitete Erstlingsgemeinde immer stärker und führt bei den Nieuw-Apostolischen zu einer ausgesprochenen sektarischen Absonderung.
Im Kapittel über die Aemter wird gezeigt, wie man versuchte die vier Aemter, ge­nannt in Eph. 4:11 (Apostel, Prophet, Evangelist und Hirte) mit den drei Orden (Diakon, Presbyter oder Priester, Engel oder Bischof) in einem System zu verbinden. Spannung bleibt besonders zwischen den Aemtern von Apostel und Propheten. Bei den Katholisch-Apostolischen werden die Propheten eingekapselt in die Aemterstruktur; bei den Hersteld Apostolischen führt die Spannung zum Schisma; bei den Nieuw-Apostolischen wurde das Prophetenamt zur Seite geschoben.
In der letzten Strömung entwickelte sich das Amt des Stammapostels, in dem die einheitliche Leitung der Kirche realisiert wurde. Da ist auch eine stets wachsende Identifikation zu konstatieren zwischen dem Sender und dem Gesandten: Christus im Apostel, Christus als Apostel, Gott als Apostel.
Bei der Lehre der Sakramente fallen auf: die deutlich katholisierende Auffassung des heiligen Abendmahls und der stets grösser werdende Bedeutung des Sakramentes der Versiegelung: die Taufe mit dem Heiligen Geist, wodurch man als Mitglied der Erstlingsgemeinde vor der grossen Trübsal behütet wird. In der Neuapostolischen Strömung drang die Versiegelung die Taufe immer mehr in den Hintergrund. Als Van Oosbree das heilige Abendmahl von dem Versöhnungswerk Christi loslöste und es zu einem 'gemeinschaftlichen Versöhnungstisch' machte, führte dies zu der Ausstossung des Priesters H.J. Smit, der sich dagegen wehrte und die Hersteld Evangelische Apostolische Gemeente stiftete (1926).
Die Liturgie ist bei den Apostolischen in hohem Masse bestimmt von der typologischen Erklärung des Alten Testamentes, besonders vom Kultus in der Stiftshütte Israëls. Bei den Katholisch-Apostolischen überschwenglich ausgewachsen, wurde sie unter Schwartz drastisch vereinfacht, sowohl aus finanziellen Gründen wie um bei den Niederländern mit ihrem schlichteren Erwartungsmodell Eingang zu fin­den. Hauptgottesdienst blieb die Feier des heiligen Abendmahls, um welche herum andere Gottesdienste gruppiert werden können.

3. Kritischer Teil. Obgleich in den vorhergehenden Teilen dieses Buches ausschliesslich auf die Quellen selbst gehört wurde, mussten dann und wann schon kritische Bemerkungen gemacht werden. In diesem dritten Teil richtet die Kritik sich auf zwei Hauptsachen: die Prätention der Apostolischen, dass sie die ursprünglichen Aemter der Kirche wiederhergestellt haben sollten, und ihre Art der Auslegung der Bibel. Diese Kritik ist nicht gemeint als ein Angriff, sondern als eine Herausforderung zum Dialog.
a. Man wirft den Kirchengemeinschaften vor, dass ihre Aemter menschliche Einrichtungen seien (bestenfalls unvollkommene Fortsetzungen der neutestament­lichen Aemter). Das Neue Testament sollte das vierfache Amt, Apostel, Prophet, Evangelist und Hirte verordnen (Eph. 4:11, 1 Kor. 12:28). Schon die ersten Kritiker des Apostolischen Werkes stellten das Verordnen einer Kirchenordnung in diesen Texten in Abrede. Die wissenschafliche Forschung des Neuen Testamentes stellte fest, dass keine einzige Kirchenordnung auf direktem Wege aus dem Neuen Testament abzulesen sei. Damit fällt die Prätention, dass die Apostolischen die ursprüngliche Kirchenordnung wiederhergestellt haben sollten.
Auch stellt man, dass (im Gegensatz zu den Kirchengemeinschaften) die Amtsträger bei den Apostolischen 'nicht von Menschen, auch nicht durch Menschen, sondern durch ]esu Christ und Gott den Vater' (Gal. 1:1) hörbar durch den Heiligen Geist berufen worden sind. Auch diese Prätention muss zurückgewiesen werden. Die Apostel des vorigen ]ahrhunderts wurden zwar von prophezeienden Personen berufen, aber schon bald wurden es ausschliesslich die Apostel, die bestimmen konnten ob eine Prophezeiung echt sei und wie die richtige Interpretation sei. Wer garantiert dann die Echtheit jener ersten Berufungen? Die Prophezeiungen in jeder der Apostolischen Gemeinschaften haben einander fortwährend widersprochen. Auch die spätere berufungen sind also sehr zweifelhaft. Bei den Neuapostolischen hat man sogar die Fiktion der prophetischen Berufungen fallen lassen.
Die straffe Hierarchie der Aemter und die Unentbehrlichkeit ihrer Mittlerfunktion zeigen nicht die Merkmale der neutestamentlichen Bedienungen.
Für den Dialog werden einige Kriterien vorgeschlagen, die die Grenzen andeuten innerhalb welcher eine Aemterstruktur bleiben müsste, sollte sie sich auf das Neue Testament berufen können. Das fundamentale Kriterium ist, dass 'der Sohn des Menschen nicht gekommen ist um sich dienen zu lassen, sondern um zu dienen'.

b. Der hermeneutische Rahmen der Exegese bei den Apostolischen ist der Fundamentalismus. Innerhalb dieses Rahmens ist die Typologie die beliebteste Methode der Exegese. Die Kombination beider hat zu einer unbeschränkten Willkür geführt beim Herbeischaffen der loca probantia.
Im Neuapostolischen Zweig des Werkes stellte man, um der lähmenden Wirkung des Fundamentalismus zu entgehen, das Wort des lebenden Apostels über das der Zeugen aus der Periode des Neuen Testamentes. So ersetzte man die eine Form der Willkür durch die andere. Faktisch hat man, aus Mangel an Sachverstand, die Probleme, die die Exegese stellt, mehr vermutet als gesehen, geschweige denn, eine adäquate Antwort finden können.
Eine Möglichkeit zu einem Dialog mit jeder der drei Apostolischen Strömungen könnte gefunden werden in der Lehre der dreifachen Gestalt des Wort es Gottes, wie sie von Karl Barth formuliert wurde.




Deel 2 (Noten, literatuur en register)

meet sinds 28-11-2007   Info@apostolischekritiek.nl